Χρόνος

Μια λέξη και μια έννοια που μπορεί να μας απασχολεί για... χρόνια, και να μην τελειώνουμε. Διάσταση της υλικής ύπαρξης, μέτρο προόδου, ωρίμανσης και εξέλιξης, αλλά συγχρόνως και παρακμής και φθοράς. Με τη γέννηση του καθενός μας αρχίζει μια αντίστροφη μέτρηση, αλλά βέβαια δεν ξέρουμε από ποιον αριθμό ξεκίνησε. Όταν είμαστε μικροί, συνήθως κοιτάζουμε μπροστά, ανυπόμονοι να μεγαλώσουμε, ώσπου κάποια στιγμή ο χρόνος αρχίζει να φαίνεται ότι τρέχει όλο και πιο γρήγορα. Συζητώντας προ ημερών με μια προϊσταμένη στον χώρο της δουλειάς μου, της λέω: «Αν είχα γεννηθεί τότε που έπιασα δουλειά εδώ, τώρα θα τελείωνα το Λύκειο». Πότε πέρασαν δεκαοκτώ χρόνια; Σίγουρα η σημερινή αίσθηση δεν είναι ίδια μ’ εκείνη που είχαμε τότε που τα μετρούσαμε σαν τρέχοντα σχολικά έτη, άσχετα από την ημερολογιακή τους ισότητα. Λες κι ο χρόνος είναι σαν τον χώρο: για ένα παιδάκι το μικρό του δωμάτιο είναι κόσμος ολόκληρος, ενώ όσο αυτό μεγαλώνει το σπίτι γίνεται όλο και πιο στενόχωρο, ίδια φυλακή. Μεγαλώνουμε εμείς, συστέλλεται  και σμικρύνεται ο χρόνος. Μέχρι να έρθει το τέλος, όταν το χρονόμετρο θα δείξει το προσωπικό μας μηδέν, και «χρόνος οὐκέτι ἔσται», αλλά μόνο το άπειρο, η αιωνιότητα.   

Κυβιστήσεις

Η στοιχειώδης παρακολούθηση των τακτικών αρθρογράφων στις εφημερίδες δίνει χρήσιμες πληροφορίες για τα κίνητρα και την αντικειμενικότητά τους. Έτσι, από την γενική και χωρίς εξαιρέσεις λεκτική απαξίωση και καταβαράθρωση του συλλαλητηρίου της Θεσσαλονίκης, πολλοί προχώρησαν σταδιακά – να μην πάθουμε και τίποτε! – στην αποδοχή του, ενώ ήδη κάποιοι γράφουν για «θηριώδες συλλαλητήριο» και για «ενεργή εθνική συνείδηση» και δηλώνουν «έκπληκτοι από τον όγκο και τον παλμό του». Ειλικρινής μεταμέλεια; Θα ήταν πολύ καλό για να ’ναι αληθινό. Απλώς διαβλέπουν ότι η όλη εκδήλωση αποτελεί πιθανώς ‘μαγιά’ για μελλοντικές πολιτικές-κομματικές ανακατατάξεις (διάσπαση κομμάτων, ίδρυση άλλων, μετασχηματισμό τρίτων, συσπείρωση τετάρτων). Με άλλα λόγια, φαίνεται να έχει δημοσιογραφικό ‘ψωμί’ και μέλλον η υπόθεση και σπεύδουν να πάρουν μερίδιο (όπως άλλωστε και οι πολιτικοί). Όσο για την ουσία, οψόμεθα.

Αμέσως και σαφώς

Πόσες φορές έχουμε ακούσει, από δημοσιογραφικά συνήθως χείλη, την τετριμμένη φράση «Εμμέσως πλην σαφώς»; Οι δηλώσεις των δημοσίων προσώπων συνήθως υποβάλλονται σε διπλές και τριπλές αναγνώσεις, σε μια προσπάθεια να βρεθούν υπονοούμενα, υπαινιγμοί, κρυφά νοήματα, να αποκρυπτογραφηθούν και να ερμηνευθούν ανάλογα με την προσωπική ευαισθησία (και σκοπιμότητα) του κάθε ερμηνευτή: οι σχολιαστές θέλουν να μας πείσουν ότι η κάθε δήλωση κρύβει και κάτι άλλο. Αλλά και οι ίδιοι οι ομιλητές συχνά καταφεύγουν στην εκούσια ασάφεια, που τους δίνει την άνεση και το περιθώριο να δικαιολογούν εκ των υστέρων τις δηλώσεις τους όπως θέλουν («Είπα αυτό, αλλά εννοούσα κάτι άλλο»). Άλλοτε πάλι μπαίνει στη μέση η περίφημη ‘πολιτική ορθότητα’ που δεν επιτρέπει να λέγονται κάποια πράγματα με το όνομά τους, αλλά τα ωραιοποιεί με ευφημισμούς και εύπεπτα σχήματα λόγου, μην τύχει και κατηγορηθεί ο ομιλών για ρατσισμό, σεξισμό, ναζισμό, και πάει λέγοντας.
     Υπάρχει όμως και μια άλλη τακτική, που την ακούμε από το στόμα του Κυρίου στην επί του όρους ομιλία: «ἔστω ὁ λόγος ὑμῶν ναὶ ναί, οὒ οὔ· τὸ δὲ περισσὸν τούτων ἐκ τοῦ πονηροῦ ἐστιν», κι αυτό να γίνεται «ἵνα μὴ εἰς ὑπόκρισιν πέσητε», όπως συμπληρώνει ο Αδελφόθεος Ιάκωβος. Ξεκάθαρα πράγματα, χωρίς υποκριτικές συγκαλύψεις. Όχι με διάθεση βάναυσης προσβολής ή καταδικαστικής κριτικής, αλλά με ενδιαφέρον και σεβασμό προς την αλήθεια, όσο είναι δυνατό να την γνωρίζουμε ως άνθρωποι, και ευθύτητα και με το θάρρος της προσωπικής γνώμης. Ποια γραμμή προτιμούμε;
     Στο ιστολόγιο ΓορΓά παρεστιΓμένα επιλέγουμε γενικά την τακτική της αμεσότητος του λόγου, αφήνοντας τη δημιουργική ασάφεια για τους πιο ειδικούς. Μας αρέσει βέβαια το λεπτό και πλάγιο χιούμορ, μας αρέσουν και οι υπαινιγμοί και τα λογοπαίγνια, αλλά να φαίνεται η αλήθεια. Με τον τόμο αυτό συμπληρώνουμε δέκα χρόνια ιστογραφίας, και ανανεώνουμε την απόφαση να συνεχίσουμε στο ίδιο πνεύμα, «ἐὰν ὁ Κύριος θελήσῃ». Και αν οι αναγνώστες συνεχίζουν να διαβάζουν.

Προς νέο ποιητή

Δεν είχα ποτέ ακούσει τον Nicanor Parra, Χιλιανό φυσικομαθηματικό και ποιητή: τον γνώρισα προχθές όταν, έχοντας λύσει το καθημερινό σταυρόλεξο της Guardian, διάβασα τα σχόλια των αναγνωστών και βρήκα μια αναφορά στον θάνατό του στις 23/1 σε ηλικία 103 ετών. Εκεί βρήκα και το ακόλουθο μικρό ποίημα (απ’ όσα λίγα διάβασα στη Wikipedia, ο ίδιος αντιπαθούσε τις συμβατικές φόρμες στην ποίηση), που μπορεί να ισχύσει και για κάθε είδος γραφής. Η ελληνική απόδοση (από το αγγλικό) δική μου.   

                                               Γράψε όπως θέλεις
                                               Σε όποιο στυλ θέλεις
                                               Έχει περάσει πολύ αίμα κάτω από τη γέφυρα
                                               Για να συνεχίζεις να πιστεύεις
                                               Ότι μόνο ένας δρόμος είναι σωστός.
                                               Στην ποίηση όλα επιτρέπονται.
                                               Μόνο μ’ αυτόν τον όρο, βέβαια:
                                               Πρέπει να βελτιώσεις τη λευκή σελίδα.

Παράδοξα

• ‘Κλάδος ελαίας’. Αυτή είναι η κωδική ονομασία που δόθηκε (με αρκετή δόση κατάμαυρου χιούμορ, είναι αλήθεια) στην τρέχουσα επιχείρηση του τουρκικού στρατού εναντίον των Κούρδων στα προς την Τουρκία σύνορα της Συρίας, στην οποία μέχρι στιγμής έχουν σκοτωθεί και πολλοί άμαχοι. Τα άτιμα τα κλαδιά της ελιάς, φονικά όπλα έχουν καταντήσει! Λιγότερα θύματα θα υπήρχαν αν οι φορείς τους κράδαιναν τσεκούρια και δόρατα.
• Έληξε και για φέτος το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ στο Νταβός της Ελβετίας. Όπως διάβασα, κάπου χίλια ιδιωτικά τζετ χρησιμοποιήθηκαν για τη μεταφορά των υψηλών συνέδρων (κάποιες εφημερίδες σχολίασαν δηκτικά και το οικολογικό ‘αποτύπωμα’ τόσων πτήσεων), που η συλλογική καρδούλα τους καίγεται πιο πολύ για τα γράδα της σαμπάνιας τους παρά για το μέλλον του πλανήτη ή των κατοίκων του. Όπως διάβασα γύρω στα Χριστούγεννα, μέσα στο έτος που μας πέρασε οι 500 πλουσιώτεροι του κόσμου αύξησαν την περιουσία τους συνολικά κατά 1 τρισεκατομμύριο δολάρια. Έγιναν άραγε ευτυχέστεροι; Πιο άνθρωποι;
• Για να μην αφήσουμε και την ‘επέτειο’ να περάσει, κλείσαμε τρία χρόνια σήμερα με την πρώτη φορά αριστερά. Ας ελπίσουμε ότι δεν θα υπάρξει άλλη τέτοια επέτειος στο μέλλον. Στο χέρι μας είναι. Κι ακόμη, διαβάζω ότι ο γνωστός Γιάνης θα αναγγείλει την ίδρυση νέου κόμματος. Προφανώς θέλει μια δεύτερη ευκαιρία να δοκιμάσει τις οικονομικές του θεωρίες, ή δεν κατάλαβε τι ακριβώς πέτυχε το 2015. Οψόμεθα.

Πολιτική ευήθεια

Διάβασα με κατάπληξη τη δήλωση κάποιου βουλευτή του κυβερνώντος κόμματος (Καθημερινή 23/1) για το συλλαλητήριο της Θεσσαλονίκης, ότι «το να συμμετέχεις σε μια πορεία με τους ναζί σημαίνει ότι τους νομιμοποιείς, σημαίνει ότι μαζί με αυτούς μπορείς να πορευτείς». Αν την ‘πορεία’ την οργάνωναν οι ναζί και κάποιοι άλλοι πήγαιναν μαζί τους, θα κατανοούσα τη δήλωση. Αν όμως σε μια συγκέντρωση χιλιάδων ατόμων, οργανωμένη από ανεξάρτητο, μη κομματικό φορέα, πηγαίνουν απρόσκλητοι (για δικούς τους λόγους και σκοπιμότητες) και κάποιοι ναζί, τότε το να κατηγορείς τους οργανωτές για νομιμοποίηση και συμπόρευση με τους ναζί δείχνει πολιτική ευήθεια, αν όχι κάτι χειρότερο. Κάτι τέτοιες δηλώσεις «ανεβάζουν τις μετοχές» των ακραίων στοιχείων.

[Δημοσιεύθηκε στην Καθημερινή]

Απόηχος

Λες και έπεσε γραμμή. Οι ‘πρωτοκλασάτοι’ αρθρογράφοι της Καθημερινής συναγωνίζονται σήμερα (και όχι μόνο) ποιος θα υποβαθμίσει περισσότερο το προχθεσινό συλλαλητήριο για το όνομα της Μακεδονίας και την υφαρπαγή του από τους βορείους γείτονες. Άλλοι, λίγο πιο μετριοπαθείς, προσπαθούν να σταθμίσουν με ψυχραιμία τα πράγματα, αφήνοντας ωστόσο κι αυτοί τις σχετικές αιχμές. Τι να περιμένει λοιπόν κανείς από άλλες πλευρές του δημοσιογραφικού φάσματος;
     Κακά τα ψέματα. Όπου συρρέει κόσμος ετερόκλητος, ανάμεσα στο σιτάρι φυτρώνουν και ζιζάνια κάθε είδους. Έτσι το όριο ανάμεσα στην ευπρέπεια και τη χυδαιότητα, το ορθό και το ακραίο, το αυθόρμητο και το λαϊκίστικο, πολύ εύκολα γίνεται δυσδιάκριτο. Κι αυτό παρασύρει όχι μόνο το πλήθος, αλλά και τους ομιλητές, που προσπαθούν να ανταποκριθούν στα αισθήματα του κοινού ανεβάζοντας τους τόνους και προβάλλοντας συνθήματα ή αιτήματα που ξεφεύγουν ίσως από την κεντρική ιδέα και τον βασικό πυρήνα της εκδήλωσης. Αυτό δεν μπορεί να αναιρέσει την ουσία, αλλοιώνει όμως την εμφάνιση και δίνει αφορμές σ’ αυτούς που τις ψάχνουν για να καταδικάσουν ολόκληρη την εκδήλωση.
     Λέγεται συχνά ότι η μεγαλύτερη πονηριά του Διαβόλου είναι να μας πείσει ότι δεν υπάρχει. Έτσι και η όποια διεκδίκηση των Σκοπιανών και των πατρώνων τους μπορεί να προβάλλεται ως μικρή, ελάχιστη, «ένα όνομα μόνο», αλλά, όπως λέμε συνήθως, ο Διάβολος κρύβεται στις λεπτομέρειες: στα αλυτρωτικά άρθρα του συντάγματος της ΠΓΔΜ, στην ατέλειωτη προπαγάνδα της ψευδοϊστορίας τους (με το λέγε-λέγε έχουν πλάσει ένα παραμύθι που έφτασαν να το πιστεύουν και οι ίδιοι και πολλοί άλλοι), στην υποστήριξη από τρίτους που προωθούν τα δικά τους ευρύτερα συμφέροντα. Και βέβαια να μη ξεχνούμε τους ασκούς του Αιόλου και την Κερκόπορτα: δώσε στον αντίπαλο μια χαραμάδα, και σύντομα θ' ανοίξει διάπλατα την πόρτα, κι άντε να τη συμμαζέψεις μετά. Αντί λοιπόν να οικτείρουμε τους σύγχρονους Έλληνες για την απόστασή τους από την ελληνικότητά τους, ας διδάξουμε αυτή τη σχέση, ας σπείρουμε γνώση και όχι καταγγελίες, ας θυμίσουμε την κληρονομιά μας σε όσους από μας την έχουμε ξεχάσει. Ας ξαναπιάσουμε τον ‘Γεροστάθη’ και τον ‘Μικρό Πλούταρχο’, για να γνωρίσουμε κάποιες απόμακρες φυσιογνωμίες της ιστορίας μας που φτάσαμε να τις ξέρουμε μόνο από τους κινηματογραφικούς «300» του Όλιβερ Στόουν.
     Ένα παράπλευρο όφελος, κρινόμενο εκ του τελικού αποτελέσματος και όχι από την πρόθεση, είναι ότι κάηκε εκείνο το έκτρωμα -- ντεμέκ διατηρητέο -- στη λεωφόρο Στρατού. Επιτέλους, ευκαιρία να το γκρεμίσουν: μόνο εστία βρωμιάς ήταν τόσον καιρό. Κι αν μέχρι τις επόμενες δημοτικές εκλογές δεν λησμονήσει ο κόσμος της Θεσσαλονίκης τη στάση του δημάρχου του πάνω στο θέμα του ονόματος (και όχι μόνο) και τον τιμήσει δια της αποπομπής, θα έχουμε ακόμη ένα θετικό αποτέλεσμα.

Δημοψήφισμα

Μερικές εικόνες από πρώτο χέρι. 

Δεν θα την πάρουνε ποτέ τη γη των Μακεδόνων,

γιατί 'ναι πάντα ελληνική, το θαύμα των αιώνων.

 

 

 

 

 

Ονομάτων επίσκεψις

Με αφορμή τις τρέχουσες συζητήσεις για το ‘όνομα’, θα μπορούσε κανείς να ανατρέξει στους ποιητές με πρώτο τον Σαίξπηρ, που βάζει στο στόμα της Ιουλιέτας εκείνο το πασίγνωστο: «Τι είναι ένα όνομα; Αυτό που λέμε ρόδο, και με όποιο άλλο όνομα το ίδιο γλυκά θα μύριζε». Είναι, αλήθεια, έτσι; Ίσως ναι, για τον κάθε Ρωμαίο και την Ιουλιέτα του. Για το δικό μας θέμα όμως ας πάμε στον Καβάφη.
    Λοιπόν, ‘τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωή των’ προσπαθούν -- έστω και για την τιμή των όπλων -- ‘να φυλάττουν Θερμοπύλες’.
     Να διαδηλώνουν και να συλλαλούν για ένα όνομα.
     Να γράφουν... έστω και με κίνδυνο να δείχνουν γραφικοί.
     Έστω κι αν προβλέπουν -- ‘και πολλοί προβλέπουν’ -- τον έντιμο συμβιβασμό,  στο όνομα της γεωπολιτικής ισορροπίας.
     Κάτι σαν έναν συμβατικό γάμο, όπου κάποιοι συμφωνούν, ή εξαναγκάζονται, παρ’ όλες τις διαφωνίες και διαφορές τους, να συνυπάρχουν για χάρη παιδιών, γονιών, συμφερόντων.
     Έτσι κι εδώ, τα ποικίλα συμφέροντα βλέπουν τον ‘έντιμο συμβιβασμό’ ως ‘μια κάποια λύση’. Μόνο που τους ‘βαρβάρους’ δεν τους περιμένουμε μάταια στην αγορά, όπως ο ποιητής. Έχουμε ‘Λαιστρυγόνας και Κύκλωπας και θυμωμένον Ποσειδώνα’ ανάμεσά μας, γύρω μας, κοντά αλλά και πιο μακριά, έτοιμους να μας προσφέρουν λύσεις σε όλα τα προβλήματα.
     Με το ανάλογο τίμημα (άλλωστε, παίρνει κανείς τίποτε τζάμπα στον κόσμο;).
     Και τι μας ζητούν, βρε αδερφέ;
     Κάτι τόσο δα: να εκχωρήσουμε ένα όνομα, που θα το χρησιμοποιούν οι γείτονές μας erga omnes (αφού θυμηθήκαμε και την... κλασική μας παιδεία).   
     ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ.
     ‘Τι είναι ένα όνομα’, αλήθεια;
     Εννιά γράμματα, μερικές χιλιάδες χρόνια ιστορία.
     Πόσο κοστίζουν άραγε στο παγκόσμιο χρηματιστήριο αξιών;

Κόμματα κι ονόματα

Αφορμή για τις παρακάτω σκέψεις μου δίνουν οι ποικίλες γνώμες που διατυπώνονται από αρθρογράφους (π.χ. ΕΔΩ) τις μέρες αυτές για το ποια θέση θα κρατήσει κάθε κόμμα (κυρίως η Νέα Δημοκρατία) στο θέμα του ονόματος της ΠΓΔΜ. Λοιπόν, τελικά τα πολιτικά κόμματα είναι κάπως σαν τα φάρμακα. Αν διαβάσει κανείς όλα τα ψιλά γράμματα στα ένθετα των φαρμάκων και τα πάρει κατά γράμμα (και όχι σαν πιθανότητες), θα δυσκολευτεί πολύ να αποφασίσει να χρησιμοποιήσει οτιδήποτε. Κατά παρόμοιο τρόπο, αν διαβάζει κανείς τις εις βάθος, πλάτος, ύψος και μήκος δημοσιογραφικές αναλύσεις για την πολιτική, τις ιδέες, τα κίνητρα, τις συνιστώσες, το παρασκήνιο και τα αθέατα ρεύματα που διαπνέουν και διατρέχουν το κάθε κόμμα, θα πρέπει να ξύσει πολύ το κεφάλι του πριν καταλήξει ότι μπορεί να το ψηφίσει με το χέρι στην καρδιά. Όπως και στα φάρμακα, η μετρημένη ενημέρωση κάνει καλό. Μια εκτενής ανάλυση είναι η καλύτερη συνταγή για ολική σύγχυση. Διαλέγετε και παίρνετε.

[Δημοσίευση στην ηλεκτρονική Καθημερινή]

ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

 

Σακούλες

Με το άνοιγμα της καινούργιας χρονιάς κάτι νέο μπήκε στη ζωή μας, ή καλύτερα κάτι παλιό και γνώριμο προσπαθεί να βγει. Ή, ακόμη καλύτερα, προσπαθούν να μας το βγάλουν, δεν ξέρω με πόση επιτυχία. Ας μη σας παιδεύω άλλο. Πρόκειται για τις νάιλον σακούλες. Πανταχού παρούσες ως τώρα, κατά χιλιάδες και εκατομμύρια περνούν καθημερινά από τα χέρια μας, φιλοξενώντας οτιδήποτε, από το ελάχιστο ‘κάτι’ που αγοράζουμε σε οποιοδήποτε κατάστημα μέχρι τα κυβικά μέτρα των απορριμμάτων που αθροίζουμε με τον τρόπο της ζωής μας. Βιβλίο παίρνεις; Σακούλα. Γλυκά παίρνεις; Σακούλα. Ένα κουτί Ντεπόν από το φαρμακείο; Σακουλάκι. Τα ψώνια της εβδομάδος από το σούπερ μάρκετ; Σακούλες (και δυο-τρεις ακόμη για περίσσευμα). Και πάει λέγοντας. Κι αυτά ως προς τα εισερχόμενα. Το ίδιο όμως ισχύει και για τα εξερχόμενα: μπορεί να βγάζουμε πολλές σακούλες με λίγα ή περισσότερα σκουπίδια, ακόμη και δυο και τρεις φορές τη μέρα.
     Αυτά μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου. Με την πάροδο του χρόνου μάθαμε ότι οι αθώες κατά το φαινόμενο σακούλες μόνο αθώες και ακίνδυνες δεν είναι. Δεν ανακυκλώνονται, μένουν στο περιβάλλον, μολύνουν τους ωκεανούς ακόμη και σε απίθανες περιοχές (π.χ. το νησί Χέντερσον), καταπίνονται και θανατώνουν ζώα και ψάρια και πουλιά. Κι επειδή ο αριθμός τους σε παγκόσμια κλίμακα ανέρχεται σε δισεκατομμύρια (μήπως λίγα λέω;), γίνονται προσπάθειες να περιορισθεί η χρήση τους, ή μάλλον η κατάχρησή τους. Κι έτσι εφαρμόζεται από την Πρωτοχρονιά η χρέωση της κάθε σακούλας.
     Θεωρητικά αυτό σημαίνει ότι θα σκεφτόμαστε αν με κάθε αγορά μας χρειάζεται και σακούλα. Κάποιοι θυμήθηκαν τις πάνινες τσάντες και τα δίχτυα με τα οποία πηγαίναμε για ψώνια στην παιδική μας ηλικία. Δεν πέρασαν όμως πολλές μέρες και άρχισαν να ακούγονται διάφορα, όπως: «Δεν θέλετε σακούλα; Εγώ πάντως σας τη χρέωσα». Κάποιοι έμποροι χρεώνουν μεν τη σακούλα, αλλά δεν επιφορτίζουν τον πελάτη με το κόστος της, ιδίως όταν το εμπόρευμα είναι κάποιας αξίας (π.χ. ρούχα ή παπούτσια). Και βέβαια, κοιτάζοντας την παρακάτω εικόνα, αναρωτιέται κανείς: Καλά οι σακούλες. Τι γίνεται με όλες τις άλλες πλαστικές συσκευασίες που αντικρύζουμε σε κάθε γωνιά του μικροκόσμου μας; Κουτιά, μπουκάλια, βάζα, σωληνάρια κάθε σχήματος και μεγέθους και για οποιοδήποτε προϊόν, όλα αυτά δεν είναι πλαστικά και δεν προσθέτουν ανάλογη επιβάρυνση στο περιβάλλον μας; 

[από ΕΔΩ]

     Υπάρχει άραγε λύση στο πρόβλημα; Τι θα πρέπει να κάνουμε; Να παίρνουμε μαζί μας γυάλινα μπουκάλια για κέτσαπ, λάδι, απορρυπαντικό πιάτων, Κόκα Κόλα;... Κάποτε γινόταν κι αυτό, σε περιορισμένη κλίμακα (θυμούμαι την εποχή που μας ζύγιζαν άδειο το βάζο και στη συνέχεια μας το γέμιζαν π.χ. με μέλι, μαρμελάδα ή ταχίνι). Πρακτικά βέβαια μια τέτοια τακτική είναι ανέφικτη, αφού τα περισσότερα είδη που καταναλώνουμε δεν διατίθενται χύμα. Ίσως πιο ουσιαστικό θα ήταν να αρχίσουμε να εξετάζουμε προσεκτικά την κατανάλωση που κάνουμε και να σκεφτούμε: υπάρχει κάτι περιττό σε όλα αυτά που θέλω να ψωνίσω; Ίσως μακροπρόθεσμα, και με ανάλογη εκπαίδευση σε σχολεία και στα μέσα ενημέρωσης, κάπου να φτάσουμε. Ωστόσο, ας έχουμε στο νου μας και το περίφημο δεύτερο θερμοδυναμικό αξίωμα που λέει με απλά λόγια ότι κάθε ανθρώπινη ενέργεια αυξάνει την εντροπία, δηλαδή τα σκουπίδια στο περιβάλλον. Με τα όποια μέτρα ο μεταπτωτικός κόσμος μπορεί να αναβάλλει για λίγο την αυτοκαταστροφή του, αλλά οι δείκτες του οικολογικού ρολογιού κινούνται αδυσώπητα προς την ώρα μηδέν.   

Παιδεία και νομοσχέδια

Ξέρετε γιατί η μάθηση στα ελληνικά σχολεία στηρίζεται παραδοσιακά στην απομνημόνευση της όποιας (κατά μάθημα) ‘ύλης‘; Για να προετοιμάζει μελλοντικά πολιτικά πρόσωπα (βουλευτές) που θα πρέπει να διαβάζουν νομοσχέδια εκατοντάδων σελίδων πάνω σε πολυποίκιλα θέματα και να είναι σε θέση να απαντούν σε ερωτήματα πάνω σ’ αυτά. Επειδή όμως αυτό δεν είναι πρακτικά δυνατό, συνήθως η ‘ύλη’ περιορίζεται σε μερικές δεκάδες θέματα (τα λεγόμενα SOS) που αποστηθίζουν οι μαθητές για να μπορούν να ανταποκριθούν ικανοποιητικά στις απαιτήσεις των εξεταστών.
     Κάπως έτσι και με το ζέον πολυνομοσχέδιο με τον γενικό τίτλο «Ρυθμίσεις για την εφαρμογή των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων του προγράμματος οικονομικής προσαρμογής και άλλες διατάξεις». Διαβάζω ότι περιέχει 400 άρθρα για κάθε θέμα της ζωής του τόπου (από το ωράριο των φαρμακείων μέχρι τον τρόπο κήρυξης απεργιών και από την κατάργηση των υποθηκοφυλακείων μέχρι τις άδειες λειτουργίας καζίνο, κι ένα σωρό άλλα που ούτε να διανοηθεί κανείς δεν μπορεί), συνολικής έκτασης 1531 σελίδων. Επιπλέον η εισηγητική του έκθεση  καλύπτει 331 σελίδες. Όλη αυτή η ‘ύλη’ -- υποτίθεται ότι -- θα πρέπει να αναγνωσθεί από 300 άτομα ποικίλης νοητικής επάρκειας, να κατανοηθεί, να υποβληθεί σε κριτική σκέψη (αν οι δυο αυτές λέξεις στα πλαίσια του κοινοβουλίου δεν αποτελούν οξύμωρο σχήμα) και στη συνέχεια να ψηφισθεί κατ’ άρθρον και στο σύνολό της μέσα σε μία εβδομάδα. Επειδή δεν είναι ανθρωπίνως δυνατό να γίνει κάτι τέτοιο, οι υπεύθυνοι (με την κύρια σημασία της λέξης) περιορίζουν το ενδιαφέρον τους σε κάποια θέματα SOS, που αποτελούν κόκκινο πανί για διάφορες τάξεις πολιτών ή ελκύουν θορυβώδεις αντιδράσεις, και προετοιμάζουν τις στρογγυλεμένες απαντήσεις και δικαιολογίες τους για τα θέματα αυτά προς τους εξεταστές-ψηφοφόρους τους. Αυτό δεν έμαθαν τόσα χρόνια στο σχολείο;
     Κι αν βρεθεί κανείς αφελής και ρωτήσει κάτι για τα σιωπηρά υπόλοιπα, που ενδεχομένως να αποτελούν ένα είδος ‘γύψου’ για ολόκληρη την ελληνική κοινωνία και για πολλά χρόνια, θα απαντήσουν, με απόλυτα δικαιολογημένη αγανάκτηση, ότι αυτό είναι εκτός εξεταστέας ύλης. 

Η αριστεία του τίποτα

Δεν γνώριζα τη Μαρία Ευθυμίου, αλλά τη συνάντησα μέσα από πρόσφατη συνέντευξή της στην Καθημερινή. Είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και, όπως φαίνεται, ανήκει στους ανθρώπους εκείνους που έχουν το θάρρος της γνώμης και λένε τα πράγματα με το όνομά τους και όχι μασκαρεμένα με διάφορους ευφημισμούς και εύπεπτες πολιτικές ορθότητες. Λέει, ανάμεσα σε άλλα εύστοχα: «Ως προς το θέμα της παιδείας, στην κοινωνία έχει δημιουργηθεί ένα κλίμα χαμηλής απαιτητικότητας. Στα σχολεία όλοι οι μαθητές, έτσι κι αλλιώς, παίρνουν Α στο δημοτικό και 19 ή 20 στο γυμνάσιο, δουλέψουν δεν δουλέψουν, μάθουν δεν μάθουν. Έχουμε ένα απίθανο ποσοστό αριστούχων παγκοσμίως. Καμία σύγκριση με παλαιότερα. Ο απόφοιτος δημοτικού του σχολείου της γειτονιάς πριν από 40 χρόνια ήξερε πολύ περισσότερα από πολλούς αποφοίτους λυκείου σήμερα. Μετά το 1980 αποφασίσθηκε το κλίμα αυτό προκειμένου «να μην επιβαρυνθεί η ψυχή των παιδιών». Είναι κι αυτό άλλη μία έκφανση της δήθεν ‘αριστερής’ πλευράς μας. Δηλαδή, του τίποτα».

     Και θυμούμαι μια φιλόλογό μας (στην Γ' και Δ' Γυμνασίου), που τότε τη θεωρούσαμε ‘στρίγγλα’ και τώρα λέμε ‘καλή της ώρα’ για όσα μας έμαθε, που όταν μου έβαλε 17 στο πρώτο τρίμηνο στα αρχαία, μου είπε: «Αν συνεχίσεις έτσι μέχρι το τέλος της χρονιάς, θα πάρεις άριστα». Η παιδεία πρέπει να είναι ανήφορος, όχι ίσιωμα και σίγουρα όχι κατρακύλα.

Χαρτοπόλεμος

Εδώ και μέρες – περιορίζομαι στην πιο πρόσφατη φάση – διεξάγω έναν άνισο, σκληρό αλλά και παράδοξο αγώνα. Αντίπαλός μου το χαρτί, στην κάθε μορφή του: τυπωμένο, χειρόγραφο και άγραφο, δεμένο και άδετο, παλιό και καινούργιο, πρόχειρο σημείωμα ή γυαλιστερό περιοδικό, διαφημιστικό, ενημερωτικό, ό,τι άλλο. Δυστυχώς ο εχθρός επικρατεί και ολοένα κερδίζει έδαφος, με αποτέλεσμα να με έχει εγκλωβίσει σε μια επιφάνεια που ίσα-ίσα χωράει το πληκτρολόγιο του υπολογιστή. Και όχι μόνο έδαφος, αλλά και ύψος, μια και οι στοίβες γύρω μου συναγωνίζονται το ύψος της οθόνης. Και αυξάνονται.
     Το παράδοξο του πράγματος είναι ότι ο ‘εχθρός’ είναι ταυτόχρονα και αντικειμενικός στόχος. Χαρτί ψάχνω κι εγώ, ένα ή περισσότερα συγκεκριμένα χαρτιά μέσα στο αναρίθμητο πλήθος των αντιπάλων. Κάποιες παλιές δημοσιεύσεις μου σε τόμους πρακτικών από συνέδρια που νόμιζα ότι είχα αποθησαυρισμένα και αρχειοθετημένα κάπου, και που μου τα ζητούν για κάποια διδακτική υποχρέωση. Μάταιος ο κόπος, άκαρπη η αναζήτηση. Θα είχα καλύτερες πιθανότητες να τα καταφέρω με τον ψύλλο και τα άχυρα.
     Όταν οι προσωπικοί υπολογιστές άρχισαν να διαδίδονται, να φυτρώνουν πάνω σε κάθε τραπέζι και να γίνονται εργαλεία καθημερινής χρήσης, ένα από τα κυρίαρχα σλόγκαν ήταν ότι έφτασε το ‘γραφείο χωρίς χαρτί’ (paperless office). Δεν χρειάσθηκαν παρά μερικοί μήνες για να διαπιστωθεί ότι στην πράξη αυτό που συνέβη ήταν ο πολλαπλασιασμός των φύλλων χαρτιού που έβγαινε από τους κάθε είδους εκτυπωτές, αρχικά με κροταλίσματα δίκην παρατεταμένων ριπών πολυβόλου και όσο περνούσε ο καιρός με πιο αθόρυβα μηχανήματα τύπου ‘ψιθύρου’. Εκεί που αγοράζαμε π.χ. 10-20 κόλλες αναφοράς για να γράφουμε τα πιο επίσημα κείμενά μας, τώρα παίρνουμε 500άρια πακέτα χαρτί των 80 γραμμαρίων και δαπανούμε ένα φύλλο για 2-3 σειρές κείμενο, κι αν έχει λάθος το ξανατυπώνουμε χωρίς πολλή σκέψη.
     Οι αρχαίοι Λατίνοι μας κληροδότησαν εκτός άλλων και την ρήση για τα λόγια που πετούν και τα γραπτά που μένουν (verba volant, scripta manent). Δεν μπορούσαν βέβαια να διανοηθούν ότι κάποτε θα υπήρχαν γραπτά που δεν θα είναι ούτε ιπτάμενα ούτε ιστάμενα, αλλά κάτι ενδιάμεσο. Τα ηλεκτρονικά/ψηφιακά κείμενα είναι άυλα, σχεδόν ανύπαρκτα, άλλοτε τα βλέπεις κι άλλοτε δεν τα βλέπεις. Μπορούν να παραποιηθούν και να αλλοιωθούν και να εμφανίζονται κατά βούληση. Κάτι σαν το άυλο χρήμα: υπάρχει και δεν υπάρχει, μην το είδατε. Οι ειδικοί βέβαια επινοούν κάθε τόσο συστήματα ασφαλείας και προστασίας των κειμένων, αλλά χρειάζεται πολύς χρόνος για να οικοδομηθεί η αντίστοιχη εμπιστοσύνη των χρηστών στον άυλο κόσμο. Κι έτσι συνεχίζει να υπάρχει το καθεστώς του χαρτοβασιλείου που ζούμε γύρω μας, και δεν αρκεί να υποβάλεις ηλεκτρονικά τα όποια δικαιολογητικά σου, αλλά σου ζητούν και την υλοποίησή τους ‘δια χάρτου και μέλανος’.
     Δεν είναι όμως μόνο τα κάθε είδους ‘χαρτιά’ (πιστοποιητικά, γνωματεύσεις, συνταγές, παραπεμπτικά, πρόχειρα και επίσημα, αλλά και οι ‘συλλογικότητές’ τους, βιβλία και περιοδικά και κάθε είδους άθροισμα τυπωμένου χάρτου, σε ποικίλα μεγέθη και σχήματα, που κι αυτά πολλαπλασιάζονται ανεξέλεγκτα. Κι εδώ υπάρχει μια σχέση αγάπης-μίσους: όσο τα αποστρεφόμαστε σαν στοίβες που μας πνίγουν (αφενός με τον όγκο τους και αφετέρου με τις ενοχές που μας δημιουργούν γιατί δεν τα διαβάζουμε), τόσο επιδιώκουμε να τα αποκτήσουμε. Αγοράζουμε εμείς, μας τα φέρνουν δώρα άλλοι, κρατούμε τα παλιά για την ανάμνηση, αλλά σπεύδουμε κάθε τόσο να προσθέσουμε καινούργια στο σωρό των ανοικτών αναγνωστικών εκκρεμοτήτων. Κάποιοι δεν αρκούνται στο να αποκτούν, αλλά επιδιώκουν και να γράφουν και να παράγουν βιβλία – προχωρημένη κατάσταση! Ακόμη, τα έντυπα όσο πάνε και μεγαλώνουν σε μέγεθος. Την αρχή βέβαια την έκανε ο Όμηρος με τις δεκαπέντε χιλιάδες στίχους της Ιλιάδας και τις δώδεκα χιλιάδες της Οδύσσειας, αλλά έργα τέτοιου μεγέθους αποτελούσαν εξαιρέσεις μέχρι πρόσφατα. Σήμερα τόσο τα λογοτεχνικά βιβλία όσο και τα επιστημονικά περιοδικά αυξάνονται σε έκταση και αντίστοιχα μικραίνουν το μέγεθος των γραμμάτων τους, δημιουργώντας και πρόβλημα όρασης στους αναγνώστες. Και χρειάζεται ιδιαίτερο θάρρος και αποφασιστικότητα για ν’ αρχίσει κανείς να τα ξεφορτώνεται, είτε δωρίζοντας, είτε καταστρέφοντας.
     Εδώ που τα λέμε, σε πολλούς από μας υπάρχει και ο προσωπικός εγωισμός: άλλο είναι να βλέπεις το όνομά σου σε ηλεκτρονικό κείμενο μέσα στον λαβύρινθο του διαδικτύου και τελείως άλλο να το πιάνεις με φυσική υπόσταση, να το θαυμάζεις, να μυρίζεις το φρεσκοτυπωμένο χαρτί, να το δείχνεις αυτάρεσκα και να το κάνεις δώρο. Ήδη ενώ γράφω την κριτική αυτή δημηγορία ετοιμάζω για έκδοση τα κείμενα του παρελθόντος έτους, εν γνώσει μου ότι θα προσθέσω μερικές ακόμη εκατοντάδες σελίδες στο υπάρχον χαρτοχάος (δάσκαλε που δίδασκες…, αλλά από την άλλη, γιατί ο Τάδε γνωστός φιλόσοφος και τακτικός επιφυλλιδογράφος και όχι κι εγώ;).
     Άφησα τελευταία την περιβαλλοντική διάσταση, που δεν είναι καθόλου ασήμαντη: το χαρτί που τυπώνουμε προέρχεται από δένδρα και δάση. Δεν είναι ανακυκλωμένο: αυτό το αφήνουμε για πιο ευτελείς και ταπεινές χρήσεις, για κει που κάποτε χρησιμοποιούσαμε παλιές εφημερίδες κομμένες σε μικρά ορθογώνια τεμάχια. Καθαρό χαρτί, νέα δένδρα και δάση ολοκαύτωμα στον βωμό του εθισμού μας με το κάθε είδους έντυπο. Η ποσότητα που καταναλώνουμε αυξάνεται γεωμετρικά, χωρίς να διαφαίνεται ελπίδα να αναστραφεί το ρεύμα.
     Θα μπορούσαμε βέβαια να βάλουμε ως σύνθημα σε κάθε γραφείο και πάνω από κάθε εκτυπωτή, κατ’ αναλογίαν με παλιό διαφημιστικό ρητό, τη φράση «Σκέψου πριν το τυπώσεις». Κάποιοι το κάνουν, ιδίως εκτός συνόρων, στην… άγρια Δύση. Εμείς επιμένουμε ελληνικά.  Κι έτσι θα συνεχίσουμε να παλεύουμε με το χαρτί, έστω κι αν η μάχη είναι χαμένη σαν τις Θερμοπύλες. Η παροιμιακή έκφραση «τον τύλιξε σε μια κόλλα χαρτί», πέρα από την αναφορά της στην πανταχού παρούσα γραφειοκρατία και τυπολατρία, αποδίδει άριστα την περιρρέουσα πραγματικότητα.
     Όσο για τα βιβλία, θα δανεισθώ τη ρήση του Francis Bacon (1561 - 1626): «Μερικά βιβλία είναι για να τα δοκιμάζεις, άλλα για να τα καταπίνεις, και κάποια λίγα για να τα μασάς και να τα χωνεύεις». Με δεδομένο τον εκδοτικό πληθωρισμό της εποχής μας, θα πρόσθετα ότι πάρα πολλά βιβλία μπορούμε να τα προσπερνούμε χωρίς να τα αγγίξουμε. 

Αναμνηστικό

Ο τηλεοπτικός σταθμός 4Ε μας πρόσφερε σήμερα ένα ιδιαίτερο εόρτιο δώρο. Μετέδωσε για άλλη μια φορά μια μαγνητοσκοπημένη ομιλία του αειμνήστου πατέρα μας για την εορτή των Θεοφανείων και τον Μεγάλο Αγιασμό και τη σημασία του. Είχαμε έτσι την ευκαιρία να ξαναζήσουμε για λίγο τη μορφή του, τον λόγο του αρθρωμένο σωστά, «γλυκείαις προσρήσεσιν», και με λογική σειρά και ιστορική τεκμηρίωση, την παράθεση αγαπημένων του ύμνων από τη μεγάλη εορτή και αποσπασμάτων από τη μοναδική ευχή του πατριάρχου Σωφρονίου, και να θυμηθούμε πώς απήγγελλε κάθε χρόνο σε παλιότερες εποχές εκείνα τα μεγαλόπρεπα: «Σήμερον ἡ Σελήνη λαμπραῖς ταῖς ἀκτῖσι τῷ κόσμῳ συνεκλαμπρύνεται... Σήμερον ὁ Προφήτης καὶ Πρόδρομος τῷ Δεσπότῃ προσέρχεται, ἀλλὰ τρόμῳ παρίσταται... Σήμερον λαμπαδοφεγγεῖ πᾶσα ἡ κτίσις ἄνωθεν... Σήμερον τὰ ἄνω τοῖς κάτω συνεορτάζει, καὶ τὰ κάτω τοῖς ἄνω συνομιλεῖ... Μέγας εἶ, Κύριε, καὶ θαυμαστὰ τὰ ἔργα σου, καὶ οὐδεὶς λόγος ἐξαρκέσει πρὸς ὕμνον τῶν θαυμασίων σου». 
     Ευχαριστούμε για την προσφορά αυτή. Κρίμα που δεν έχουμε στη διάθεσή μας περισσότερα τέτοια αναμνηστικά.

Αγάπη ή συμβόλαιο;

Συχνά οι ηλικιωμένοι γονείς δεν τυγχάνουν της πρέπουσας φροντίδας από τα παιδιά τους. Φαίνεται όμως ότι σε κάποιες περιπτώσεις το φαινόμενο φτάνει στα άκρα. Έτσι διαβάζω στη Guardian ότι το ανώτατο δικαστήριο της Ταϊβάν έβγαλε απόφαση με την οποία καλεί έναν οδοντίατρο να καταβάλει πάνω από 550 χιλιάδες δολάρια στη μητέρα του ως αποζημίωση για το κόστος της ανατροφής και της εκπαίδευσής του. Όπως αναφέρει η είδηση, πριν είκοσι χρόνια η μητέρα, που ήταν χωρισμένη και είχε μεγαλώσει τους δυο γιούς της μόνη της, επειδή φοβόταν ότι κανείς δεν θα την φροντίσει στα γεράματά της, υπέγραψε μαζί τους ένα συμβόλαιο με το οποίο εκείνοι υποχρεώνονταν να της αποδίδουν το 60% των καθαρών κερδών τους. Όταν τα παιδιά κάποια στιγμή αρνήθηκαν να της δίνουν τα συμφωνημένα, τους πήγε στο δικαστήριο. Τελικά ο ένας γιός πλήρωσε το δικό του μερίδιο, ενώ ο άλλος υποστήριξε ότι η ανατροφή των παιδιών δεν μπορεί να μετριέται με οικονομικούς όρους και έκανε κι εκείνος αγωγή στη μητέρα του. Μετά από οκτώ χρόνια δικαστηρίων, η απόφαση ήταν αυτή που προαναφέρθηκε. Η είδηση δεν μας λέει πόσα κόστισαν οι δικανικές αυτές διαμάχες. Όταν λείψει το συνδετικό στοιχείο της αγάπης σε μια οικογένεια (δεν μιλάμε για ξένους ανθρώπους), τα πάντα είναι δυνατά με ένα κατάλληλο συμβόλαιο. 

Αρχιχρονιά

Ανοίγω τα μάτια: είμαι γερός, δόξα τω Θεώ. Ανοίγω το φως: μεγάλη ευκολία, δόξα τω Θεώ. Ανοίγω τη βρύση: έχουμε καθαρό νερό στο σπίτι μας, δόξα τω Θεώ. Ανοίγω το παράθυρο: ο ήλιος λάμπει, δόξα τω Θεώ. Ανοίγω το ψυγείο: όλα τα αγαθά του Θεού. Δόξα τω Θεώ. «Ἐν παντὶ εὐχαριστεῖτε», μας θυμίζει ο απόστολος Παύλος. Ανοίγω και το Ψαλτήρι, εντελώς τυχαία, και διαβάζω:
     «Αἴνει, ἡ ψυχή μου, τὸν Κύριον· αἰνέσω Κύριον ἐν τῇ ζωῇ μου, ψαλῶ τῷ Θεῷ μου ἕως ὑπάρχω. Μὴ πεποίθατε ἐπ᾿ ἄρχοντας, ἐπὶ υἱοὺς ἀνθρώπων, οἷς οὐκ ἔστι σωτηρία. Ἐξελεύσεται τὸ πνεῦμα αὐτοῦ καὶ ἐπιστρέψει εἰς τὴν γῆν αὐτοῦ· ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ ἀπολοῦνται πάντες οἱ διαλογισμοὶ αὐτοῦ. Μακάριος οὗ ὁ Θεὸς Ἰακὼβ βοηθὸς αὐτοῦ, ἡ ἐλπὶς αὐτοῦ ἐπὶ Κύριον τὸν Θεὸν αὐτοῦ τὸν ποιήσαντα τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν, τὴν θάλασσαν καὶ πάντα τὰ ἐν αὐτοῖς· τὸν φυλάσσοντα ἀλήθειαν εἰς τὸν αἰῶνα, ποιοῦντα κρῖμα τοῖς ἀδικουμένοις, διδόντα τροφὴν τοῖς πεινῶσι. Κύριος λύει πεπεδημένους, Κύριος σοφοῖ τυφλούς, Κύριος ἀνορθοῖ κατεῤῥαγμένους, Κύριος ἀγαπᾷ δικαίους, Κύριος φυλάσσει τοὺς προσηλύτους· ὀρφανὸν καὶ χήραν ἀναλήψεται καὶ ὁδὸν ἁμαρτωλῶν ἀφανιεῖ. Βασιλεύσει Κύριος εἰς τὸν αἰῶνα, ὁ Θεός σου, Σιών, εἰς γενεὰν καὶ γενεάν».
     Υπάρχει καλύτερο άνοιγμα για την καινούργια χρονιά;