Ουδετερότητα

Διάβασα κάποτε ότι η γιαγιά της Ελισάβετ της Αγγλίας έλεγε στην μελλοντική βασίλισσα όταν ήταν μικρή: «Το να μην κάνεις τίποτε είναι το πιο δύσκολο. Το να είσαι ουδέτερος δεν είναι φυσιολογικό. Ο λαός θέλει πάντα είτε να κατσουφιάσεις είτε να χαμογελάσεις, αλλά από τη στιγμή που το κάνεις, έχεις εκφέρει μια άποψη. Κι αυτό είναι κάτι που σαν μονάρχης δεν επιτρέπεται να κάνεις». Παράδοξο; Ίσως, αλλά και πραγματικά ουδέτερο. Αφύσικο; Όχι για έναν ανώτατο άρχοντα που έχει αποκλειστικά διακοσμητικό ρόλο. Όταν όμως έχεις ανθρώπους, ακόμη και σε εξουσία, περιμένεις από αυτούς κάποια ανθρώπινα συναισθήματα.

     Γιατί θυμήθηκα το παραπάνω; Άκουσα σήμερα χθεσινή δήλωση του πρωθυπουργού ότι η δικαιοσύνη πρέπει να είναι ανεξάρτητη, όχι όμως και ανεξέλεγκτη. Το ερώτημα είναι από ποιον θα ελέγχεται, κι αν αποτελεί έλεγχο το να υπαινίσσεσαι δημόσια ότι είναι... ανεξέλεγκτη. Αυτό είναι πολιτική άποψη, και υπό την έννοια αυτή παραβιάζει την αρχή της διάκρισης των εξουσιών. Ίσως για ορισμένα τουλάχιστον θέματα θα άξιζε να λαμβάνει κανείς υπόψη τη βασιλική συμβουλή.

Κατά παντός

Διάβασα πρόσφατα ότι ο δήμαρχος Αθηναίων και ο Εμπορικός Σύλλογος Αθηνών κατέθεσαν μήνυση κατά παντός υπευθύνου για την καταστροφή των καταστημάτων τους με μάρμαρα και βαριοπούλες από τους «γνωστούς αγνώστους» αντιεξουσιαστές στην πρόσφατη επίδειξη ισχύος των τελευταίων στο κέντρο της Αθήνας. Να ευχηθώ καλή επιτυχία στο εγχείρημά τους, που με βρίσκει κατά πάντα σύμφωνο (δεν μας έχουν συνηθίσει οι δήμαρχοι σε τέτοιες συμπράξεις). Ωστόσο, η ενέργεια αυτή μου δημιουργεί μια γενικώτερη απορία. Ακούμε κάθε τόσο για τέτοιες μηνύσεις «κατά παντός υπευθύνου», για διάφορα θέματα. Υπάρχει άραγε καμιά στατιστική που να δείχνει πόσες από αυτές οδήγησαν σε απτό και ουσιαστικό αποτέλεσμα; Πόσες φορές βρέθηκε ο εκάστοτε υπεύθυνος, οδηγήθηκε στη δικαιοσύνη και απέλαβε τα επίχειρα της πράξεώς του; Υπεύθυνος είναι μόνο ο φυσικός αυτουργός (αυτός που κρατούσε το σφυρί και έσπαζε) ή κι εκείνοι που τον δίδαξαν, τον παρότρυναν, τον ανέχθηκαν και κατά καιρούς τον κάλυψαν ή και τον αθώωσαν;  Έχει τελικά κάποιο νόημα ή φράση αυτή, ή απλώς αποτελεί ένα νομικό κατασκεύασμα που εκτονώνει τεχνηέντως την οργή των θυμάτων με τρόπο τελείως ανώδυνο για τους δράστες;

Επεξεργασία κειμένου

Ολοκλήρωσα τις προάλλες μια πρώτη διορθωτική επεξεργασία του επόμενου βιβλίου ομιλιών του μακαρίτη του πατέρα μας που ετοιμάζεται για έκδοση, με θέμα τις ακολουθίες του νυχθημέρου. Σχεδόν τετρακόσιες σελίδες Α4, δακτυλογραφημένες από τον ίδιο (και δεν είναι βέβαια μόνο αυτές: πολλά ακόμη βιβλία περιμένουν τη δική τους φροντίδα, Θεού θέλοντος). Η πρώτη σκέψη: πώς είχε την υπομονή να τις μεταφέρει στον υπολογιστή από το καλλιγραφικό του χειρόγραφο; Τάξη και μεθοδικότητα ήταν βασικά του χαρίσματα, καλλιεργημένα εκ νεότητος, από τότε που οι καθαρογραμμένες σημειώσεις των παραδόσεων στη Θεολογική εξυπηρετούσαν τόσο τον ίδιο όσο και τους συμφοιτητές του, πριν εφευρεθούν οι φωτοτυπίες και τα κασετόφωνα. Πολυτονική γραφή, με περισπωμένες, βαρείες, υπογεγραμμένες και άλλα ξεχασμένα ‘διακοσμητικά‘, με πολύ λίγα παροράματα σε σχέση με την έκταση του κειμένου. Μερικοί τόνοι, κάποια γράμματα που λείπουν, πού και πού μια επανάληψη λέξης που χρειάζεται τροποποίηση, σπάνια κάποια λανθασμένη παραπομπή σε βιβλικό κείμενο που θέλει αποκατάσταση. Οι ομιλίες είχαν γίνει πολλά χρόνια νωρίτερα: στην πληκτρολόγησή τους δεν είχε κάνει ουσιαστικές διορθώσεις ή προσθαφαιρέσεις από το χειρόγραφο. Δοκίμασα φευγαλέα τον πειρασμό να αλλάξω λίγο τη γλώσσα προς το νεωτερικότερο, τον άφησα στην άκρη. Δούλεψα απευθείας στην οθόνη, χωρίς εκτύπωση -- θα έρθει και η δική της σειρά, αλλά για πρώτη ματιά ήταν καλύτερα έτσι. Ευκαιρία να ξεσκουριάσουν οι διάφορες τεχνικές διόρθωσης κειμένου: υπάρχουν πολλοί τρόποι να κάνεις την ίδια εργασία. Γυμναστική του νου. Και μαζί και εντρύφηση στο περιεχόμενο και τα διδάγματα των ομιλιών, που είναι και ο βασικός σκοπός για τον οποίο έγιναν: η ωφέλεια των ακροατών και αναγνωστών. Το καλύτερο μνημόσυνο για τον πονήσαντα.

     Υ.Γ. Θα σας ενημερώσω για την κυκλοφορία του, όταν έρθει η ώρα...

Χυλόπιτα

Πώς έλεγε εκείνο το ηχογραφημένο μήνυμα στις παλιές ‘Επικίνδυνες αποστολές’ της τηλεόρασης; «Αν κανείς από σας συλληφθεί ή σκοτωθεί, το υπουργείο θα αρνηθεί ότι γνωρίζει εσάς και τη δράση σας». Αυτή ήταν και είναι πάντα η σχέση του κράτους με τις μυστικές υπηρεσίες και τους ανθρώπους τους. Αλλά, όπως φαίνεται, και με τις πιο φανερές, και με πολυδιαφημισμένα στελέχη. Όσο κάνουν τη δουλειά μας, είναι τα αγαπημένα μας παιδιά, έχουν την απόλυτη εμπιστοσύνη και τη στήριξή μας, και ουαί και αλίμονο σε όποιον τολμήσει να ξεστομίσει κουβέντα εναντίον τους. Μόλις όμως το παιχνίδι αλλάξει, και ιδίως έτσι και βγάλουν στη φόρα όσα ο κόσμος είχε τούμπανο και αυτοί κρυφό καμάρι, μαύρο φίδι που τους έφαγε: δεν τους είδαμε, δεν θέλουμε να τους ξέρουμε, εμείς πάντα το λέγαμε ότι αυτοί δεν παίζουν τίμια, ότι είναι διπλοπρόσωποι, ότι εξυπηρετούν τα συμφέροντά τους και τίποτε άλλο. Στο πυρ το εξώτερο, λοιπόν!
      Ήρθε ο καιρός να δοκιμάσει και ο άλλοτε πολυδιαφημισμένος ‘Γιάνης’, με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου του, τη γνωστή συνταγή της πολιτικής χυλόπιτας. Οι κυβερνητικοί πρώην πάτρωνές του την σέρβιραν γαρνιρισμένη με όσα ‘μπαχαρικά’ μπορούσαν: «Η πολιτική δεν είναι κουτσομπολιό και ο δήθεν ριζοσπαστικός λόγος του αποδεικνύεται διαρκώς ότι είναι η άλλη όψη των πιο αντιδραστικών απόψεων μέσα και έξω από τη χώρα», λέει η σχετική ανακοίνωση του ΣΥΡΙΖΑ. Για να αποδειχθεί περίτρανα ότι τόσο τα ψέματα όσο και οι ψεύτες έχουν ημερομηνία λήξεως. Πότε μας έλεγαν την αλήθεια, τόσο η κυβέρνηση όσο και ο άλλοτε ευνοούμενος υπουργός της: τότε ή τώρα; Και τον λογαριασμό ποιος τον πληρώνει;
     Υ.Γ. Εις επίρρωσιν των ανωτέρω, μπορείτε να διαβάσετε την καυστική απάντηση του τέως 'τσάρου' της οικονομίας. Θα ήταν διασκεδαστικό να παρακολουθεί κανείς τις αριστερές εκφράσεις των αμοιβαίων αισθημάτων, αν δεν ήταν εις βάρος της χώρας και όλων ημών...

Παρασκευή καλοκαιριού

Είναι μια από κείνες τις μέρες που εύχεσαι και ελπίζεις να τελειώσεις εγκαίρως τις πρωινές εκκρεμότητες και να προλάβεις να πάρεις το δρόμο προς την εξοχή πριν αρχίσει η αθρόα μεσημβρινή έξοδος. Όμως, όπως συχνά συμβαίνει, «άλλα Θεός κελεύει», ή, όπως λέει κάποιος με άλλα λόγια, όταν οι άνθρωποι κάνουν σχέδια, ο Θεός χαμογελάει.
     Ανοίγοντας το ραδιόφωνο ενώ οδηγώ προς την κλινική πιάνω τη λέξη ‘σεισμός’. Ήταν η σειρά της Κω χθες τη νύχτα να δοκιμάσει τον «κλόνον της γης»: 6,6 Ρίχτερ, με δυο νεκρούς, δεκάδες τραυματίες, κάποιους σοβαρά, με πολλές υλικές ζημιές. Και βέβαια, μια και είμαστε εν μέσω θέρους, με άμεσες και απώτερες συνέπειες για την τουριστική κίνηση του νησιού. Σε κάθε περίπτωση, μια ακόμη «τρανταχτή» υπόμνηση για το εύθραυστο του κόσμου αυτού, που τον θεωρούμε συνήθως ακλόνητο.
     Επιστροφή στα καθημερινά μας. Έχω μια άρρωστη με ένα περίεργο αυτοάνοσο πρόβλημα, που περιμένει εξιτήριο. Αυτό σημαίνει οδηγίες, εξηγήσεις, συνταγή, παραπεμπτικά για τις επόμενες εξετάσεις της. Όλα αυτά χρειάζονται χρόνο, αλλά είναι ανώδυνα, δεν καταναλώνουν ψυχική ενέργεια. Εδώ τουλάχιστον έχει αποκεισθεί κάτι χειρότερο. Πάμε παρακάτω.
     Έρχεται ένας ασθενής προγραμματισμένος για βρογχοσκόπηση. Νεώτερός μου, έχει δυο χρόνια που μάχεται με τον καρκίνο, τώρα έχει δύσπνοια και αιμοπτύσεις, κι ο ένας του πνεύμονας είναι κλειστός. Η εξέταση γίνεται χωρίς δυσκολία, τα ευρήματα επιβεβαιώνουν την ακτινολογική εικόνα: έχει πλήρη απόφραξη στη μια πλευρά. Ώρα για ακτινοβολία, σε μια προσπάθεια μιας ακόμη αναβολής, μιας ακόμη προθεσμίας ζωής.
     Η πρόσφατη ασθενής μου με τον πυρετό και την πλευρίτιδα επανέρχεται: τα ενοχλήματά της επιμένουν, το άγχος της αυξάνεται και γίνεται μεταδοτικό. Μήπως μας διαφεύγει κάτι; Το ερωτηματικό της εμβολής, άπαξ και τεθεί, οφείλει να απαντηθεί είτε θετικά είτε αρνητικά με σίγουρο τρόπο, κι αυτό σημαίνει αξονική αγγειογραφία. Χρειάζεται αρκετή διπλωματία για να πεισθεί να ξεπεράσει τους φόβους της, αλλά τα αποτελέσματα είναι καθησυχαστικά. Νέα συνταγή και οδηγίες, και τελικά βρισκόμαστε και... γείτονες.
     Ανάμεσα σε όλα αυτά χτυπάει το τηλέφωνο. Είναι μια ασθενής με δύσπνοια από μακρυά. Θα προλάβει να έρθει; Της δίνω μια ώρα περιθώριο, ελπίζω να έχω φύγει ως τότε. Με ξαναπαίρνουν σε λίγο: θα πάνε κάπου πιο κοντά τους, ευχαριστούμε. Τους ευχαριστώ κι εγώ. Ο επόμενος!
     Ο νόμος της σειράς δεν κοιμάται στην ιατρική πράξη, απλώς σιγοδουλεύει. Ένας συνταξιούχος συνάδελφος εμφανίζεται με δύσπνοια και με μια ακτινογραφία με λίγο υγρό. Ωστόσο δεν έχει άλλα ανησυχητικά σημεία, και η ιστορία μοιάζει να οφείλεται στην καρδιά του. Τροποποιούμε λίγο τη συνηθισμένη του αγωγή και δίνουμε ραντεβού να ξαναδούμε το θέμα μετά το σαββατοκύριακο.
     Δεν συμβαίνει το ίδιο και με τον επόμενο ασθενή, που έρχεται κι αυτός με πρόσφατη δύσπνοια και με τον ένα πνεύμονα τελείως γεμάτο από υγρό, που στη βελόνα της παρακέντησης έχει το χρώμα του ώριμου κερασιού. Του βγάζω ένα λίτρο για άμεση ανακούφιση, με μια παγωμάρα στην καρδιά για την προσδοκώμενη αιτία, που κάθε άλλο παρά καλή θα είναι. Οψόμεθα.
     Με τούτα και με κείνα, η ώρα έχει πάει τρεις. Ούτε συζήτηση για έγκαιρη αναχώρηση. Φαγητό και λίγος ύπνος, με τη σκέψη ότι όλοι αυτοί οι άνθρωποι, και τόσοι άλλοι, αντιμετωπίζουν πολύ σοβαρώτερα προβλήματα στη ζωή τους, που μάλιστα ανακύπτουν ως «κεραυνοί εν αιθρία». Όπως η Αγγλίδα τουρίστρια που από την παραλία βρέθηκε εν μια νυκτί στην εντατική μας και στον προθάλαμο του άλλου κόσμου, με βαριά σηπτική κατάσταση. Για διακοπές ξεκίνησε, αλλά «όσα φέρνει η ώρα δεν τα φέρνει ο χρόνος», όπως επέμενε να μου θυμίζει ο λοχαγός μου όταν του ζητούσα να λείψω μερικές ώρες από το στρατόπεδο της Ρεντίνας.
     Τελικά, δεν έχω λόγο να γκρινιάξω. Ακόμη και με κάποιες ώρες καθυστέρηση, η αναπαυτική έξοδος δεν ματαιώθηκε. Δόξα τω Θεώ.

Σταχυολογήματα

Η επικαιρότητα δεν μας αφήνει εγκεφαλικά αργούς, έστω κι αν οι εξωτερικές θερμοκρασίες δεν ευνοούν την υψηλή διανόηση. Οι αφορμές δεν λείπουν: απεναντίας περισσεύουν κιόλας. Σταχυολογώ μερικές.
-     Στη Ζάκυνθο οκτώ άτομα, κυρίως αλλοδαποί, βρίσκονται ενώπιον εισαγγελέα για την κτηνώδη (και ζητώ συγγνώμη από τα τετράποδα) δολοφονία ενός Αμερικανού τουρίστα με γροθιές και κλωτσιές έξω από μπαρ. Ανεξάρτητα από λεπτομέρειες (π.χ. αν είχαν καταναλώσει αλκοόλ και πόσο, και οι μεν και ο δε), κάνω τη σκέψη ότι μετά από τέτοια εγκλήματα (που ευτυχώς δεν είναι συχνά) ίσως θα έπρεπε οι δράστες να εκδίδονται αυτοδίκαια στην πατρίδα του θύματος για περαιτέρω αντιμετώπιση. Και ό,τι ήθελε προκύψει.
-     Η Κύπρος αρχίζει έρευνα για υδρογονάνθρακες στο θαλάσσιο οικόπεδο που της ανήκει, και η Τουρκία σπεύδει να κάνει αισθητή την παρουσία της και να εκδηλώσει με κάθε τρόπο τα… αισθήματα αγάπης και συμπαράστασής της προς την γείτονα νησιωτική χώρα. Οι ΗΠΑ έχουν αεροπλανοφόρο στην περιοχή, κι αυτό κάτι σηματοδοτεί. Ελπίζω, σε αντίθεση με άλλες ανάλογες περιπτώσεις, η παρουσία αυτή να έχει αποτρεπτικό και όχι ενθαρρυντικό ρόλο απέναντι στο σουλτανάτο της Άγκυρας.
-      Ας πάμε κάπου μακριά. Στη Σρι Λάνκα (πρώην Κεϋλάνη για τους παλιότερους) το ναυτικό ρυμούλκησε με επιτυχία έναν ελέφαντα που βρέθηκε να κολυμπάει απεγνωσμένα σε απόσταση 10 μιλίων (16 χιλιόμετρα) από την ακτή, έχοντας παρασυρθεί από τα κύματα ενώ έβρεχε τα ποδαράκια του στην παραλία. Πάντως τα κατάφεραν καλύτερα από έναν ναυτικό στον Καναδά που σκοτώθηκε προ ημερών, κατά λάθος βέβαια, από μια φάλαινα την οποία μόλις είχε απεγκλωβίσει από δίχτυα στα οποία είχε μπλεχτεί.
-      Επιστροφή στα καθ’ ημάς, και σας προτρέπω να διαβάσετε τον χθεσινό Φαληρέα, για να διασκεδάσετε αφενός και να ενημερωθείτε αφετέρου, μελετώντας το βιογραφικό του υπουργού δημόσιας τάξης. Αντιγράφω τη σχετική παράγραφο: «Συμμετείχε σε αντιστασιακή οργάνωση πριν την είσοδό του στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων το 1971. Στη διάρκεια της δικτατορίας και τα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν έπραξε αυτό που όφειλε σαν δημοκρατικός πολίτης. Τα θέματα αυτά τα γνωρίζουν δημοκρατικοί συνάδελφοι και φίλοι του». Αφήνοντας ασχολίαστα όλα τα άλλα, αναρωτιέμαι πόση σημασία θα έδινε κανείς στο βιογραφικό π.χ. κάποιου γιατρού που κάτω από τον τίτλο "Επιστημονικό έργο" θα έγραφε φαρδιά-πλατιά: "έπραξα όσα όφειλα σαν καταξιωμένος επιστήμονας, και ρωτήστε τους καταξιωμένους φίλους μου γι’ αυτό". Κατευθείαν για Νόμπελ θα πήγαινε. Εμείς απλώς τον κάναμε υπουργό: αυτό μπορούσαμε.

Η οικονομία ως θρησκεία

Εδώ και μια δεκαετία σχεδόν η οικονομία είναι η λέξη που κυριαρχεί στον δημόσιο λόγο, μαζί με τα ποικίλα παράγωγά της. Τα δόγματα και τα διδάγματά της παίρνουν και δίνουν, και μας αφήνουν την αίσθηση ότι αυτή ρυθμίζει τα πάντα και αυτήν μόνο υπηρετούν όλοι οι υπόλοιποι θεσμοί, ιδιωτικοί και (κυρίως) δημόσιοι . Τα λάθη της, όταν ομολογούνται δημόσια, συνήθως προσπερνώνται χωρίς πολλά σχόλια -- έστω κι αν κοστίζουν ακριβά σε χιλιάδες και εκατομμύρια ανθρώπους -- και προχωρούμε στο επόμενο (οικονομικό και πάλι) θέμα.

     Γιατί αυτή η εισαγωγή; Διότι διάβασα χθες ένα ενδιαφέρον κείμενο στη Guardian, που αποτελεί σύνοψη ενός βιβλίου κάποιου John Rapley που κυκλοφορεί τις μέρες αυτές. Τίτλος του: Πώς η οικονομία έγινε θρησκεία. Παραθέτω σε δική μου απόδοση τις εισαγωγικές του παραγράφους, ως ερέθισμα για περαιτέρω σκέψεις.

     «Η Βρετανία έχει μια επίσημη εκκλησία, αλλά σήμερα λίγοι από μας της δίνουμε πολλή σημασία. Ακολουθούμε μια ακόμη πιο ισχυρή θρησκεία, γύρω από την οποία έχουμε οργανώσει τις ζωές μας: την οικονομία. Για σκεφτείτε. Η οικονομία προσφέρει ένα πλήρες δόγμα μ’ έναν ηθικό κώδικα που υπόσχεται στους πιστούς της σωτηρία στον κόσμο αυτό. Έχει μια ιδεολογία τόσο πειστική ώστε οι πιστοί της αναδομούν ολόκληρες κοινωνίες για να συμμορφωθούν με τις απαιτήσεις της.   Έχει τους γνώστες της, τους μύστες της και τους μάγους της που βγάζουν λεφτά από τον φρέσκο αέρα, χρησιμοποιώντας ξόρκια όπως «παράγωγα» και «δομημένες επενδύσεις». Κι ακόμη, όπως οι παλιές θρησκείες που έχει εκτοπίσει, έχει τους προφήτες, τους αναθεωρητές, τους ηθικολόγους της, και πάνω απ’ όλα τους αρχιερείς της που υπερασπίζονται την ορθοδοξία απέναντι στις αιρέσεις.
     Στο διάβα του χρόνου, ο ένας μετά τον άλλο οι οικονομολόγοι πήραν τον ρόλο που αφαιρέσαμε από τους κληρικούς: να μας δίνουν οδηγίες για το πώς θα φτάσουμε σε μια γη επαγγελίας με υλική αφθονία και ατέλειωτη ικανοποίηση. Για πολύ καιρό, έδειχναν να εκπληρώνουν τις υποσχέσεις τους, να επιτυγχάνουν με τρόπο που λίγες άλλες θρησκείες κατάφεραν, με τα εισοδήματά μας να ανεβαίνουν χιλιάδες φορές και να μας παρέχουν μια αφθονία από νέες εφευρέσεις, θεραπείες και απολαύσεις. 
     Αυτός ήταν ο παράδεισός μας, και ανταμείψαμε πλούσια το οικονομικό ιερατείο, με κοινωνική θέση, με πλούτο και με την εξουσία να διαμορφώνουν τις κοινωνίες μας σύμφωνα με το όραμά τους. Στο τέλος του 20ού αιώνα, μέσα σε μια οικονομική έκρηξη που είδε τις δυτικές κοινωνίες να γίνονται  πιο πλούσιες απ’ ό,τι είχε γνωρίσει ποτέ η ανθρωπότητα, η οικονομία φαινόταν να έχει κατακτήσει την υδρόγειο. Καθώς σχεδόν όλες οι χώρες του πλανήτη υπάκουαν στο ίδιο βιβλίο της ελεύθερης αγοράς, και οι φοιτητές συνωστίζονταν να πάρουν αντίστοιχα πτυχία, η οικονομία φαινόταν να κατορθώνει τον στόχο που είχε διαφύγει από όλα τα άλλα θρησκευτικά δόγματα της ιστορίας: να μεταστρέψει ολόκληρο τον πλανήτη στο πιστεύω της.
      Ωστόσο, αν η ιστορία διδάσκει κάτι, είναι ότι όποτε οι οικονομολόγοι νιώθουν σίγουροι ότι έχουν βρει το ιερό δισκοπότηρο της ατέλειωτης ειρήνης και ευμάρειας, το τέλος του παρόντος καθεστώτος πλησιάζει. Τις παραμονές του μεγάλου κραχ της Γουώλ Στρητ το 1929, ο Αμερικανός οικονομολόγος Irving Fisher συμβούλευε τον κόσμο να πάει να αγοράσει μετοχές. Στα 1960 οι κεϋνσιανοί οικονομολόγοι έλεγαν ότι δεν θα υπήρχε άλλη ύφεση διότι είχαν τελειοποιήσει τα εργαλεία διαχείρισης των απαιτήσεων.  
     Η κρίση του 2008 δεν ήταν διαφορετική. Πέντε χρόνια νωρίτερα, στις 4 Ιανουαρίου 2003, ο νομπελίστας Robert Lucas είχε δώσει μια θριαμβευτική προεδρική διάλεξη στην Αμερικανική Οικονομική Ένωση. Θυμίζοντας στους συναδέλφους του ότι η επιστήμη της μακροοικονομίας είχε γεννηθεί κατά την ύφεση ακριβώς για να εμποδίσει να ξανασυμβεί κάτι τέτοιο, είχε διακηρύξει ότι αυτός και οι συνάδελφοί του είχαν φτάσει στο δικό τους τέλος της ιστορίας: «Η μακροοικονομία με την αρχική αυτή έννοια έχει επιτύχει», διαβεβαίωσε το κονκλάβιο. «Το κεντρικό της πρόβλημα, η πρόληψη της ύφεσης, έχει λυθεί».
     Δεν προλαβαίνουμε να πεισθούμε ότι το οικονομικό ιερατείο έχει επιτέλους καταρρίψει εκείνη την παλιά κατάρα, κι εκείνη επιστρέφει για να μας στοιχειώσει: η υπερηφάνεια πάντα προηγείται της πτώσης. Μετά το κραχ του 2008 οι περισσότεροι από μας έχουμε δει το βιοτικό μας επίπεδο να πέφτει. Εν τω μεταξύ, το ιερατείο φάνηκε να αποσύρεται στα μοναστήρια του και να τσακώνεται για το ποιος έπεσε έξω. Δεν είναι καθόλου παράξενο που η πίστη μας στους «ειδικούς» έχει διαλυθεί.
     Η ύβρις, που ποτέ δεν είναι ιδιαίτερα καλό πράγμα, μπορεί να είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη στα οικονομικά, διότι οι σοφοί τους δεν ακολουθούν απλώς τους νόμους της φύσης: συμβάλλουν στη διαμόρφωσή τους. Για παράδειγμα, αν η κυβέρνηση, οδηγημένη από το οικονομικό ιερατείο, αλλάζει τη δομή των κινήτρων της κοινωνίας για να ευθυγραμμισθεί με την υπόθεση ότι οι άνθρωποι συμπεριφέρονται εγωιστικά, τότε, ω του θαύματος, οι άνθρωποι θα αρχίσουν να κάνουν ακριβώς αυτό. Ανταμείβονται για να το κάνουν και τιμωρούνται αν κάνουν κάτι διαφορετικό. Αν έχεις διδαχθεί ότι η απληστία είναι αρετή, τότε είναι πολύ πιο πιθανό ότι θα ζεις ανάλογα.
     Η ύβρις στην οικονομία προήλθε όχι από κάποιο ηθικό ελάττωμα των οικονομολόγων, αλλά από την πλαστή πεποίθηση ότι η οικονομία είναι επιστήμη. Ούτε είναι ούτε μπορεί να είναι, και πάντοτε λειτουργούσε περισσότερο σαν εκκλησία. Μια ματιά στην ιστορία της αυτό δείχνει». 

     Μετά από τα παραπάνω, ξανασκέφτομαι εκείνο το «ου δύνασθε Θεώ δουλεύειν και μαμωνά», και αναρωτιέμαι: τελικά ποιον Θεό λατρεύουμε σήμερα;

Μαργαριτάρια

Στον προφορικό λόγο πάντα υπάρχει ο κίνδυνος του σαρδάμ, της εσφαλμένης εκφοράς, της λανθασμένης έκφρασης, ακόμη και της αλλοίωσης του νοήματος, που σε κάποιο βαθμό γίνεται αντιληπτή και μπορεί να διορθωθεί, αρκεί να μην έχει προκαλέσει ‘ανήκεστον βλάβην’, έστω και κατά λάθος. Γι’ αυτό πρέπει πάντα να μιλάει κανείς με περίσκεψη, αποφεύγοντας εκφράσεις που δεν γνωρίζει, ώστε να μη δίνει αφορμές για ειρωνικά σχόλια. Ακούγοντας σήμερα κατά τύχην την ομιλία του πρωθυπουργού στη Βουλή έπιασα δυο τέτοια επεισόδια, που υπό άλλες συνθήκες θα περνούσαν απλώς σαν γλωσσικά ολισθήματα. Έλα όμως που στη Βουλή τα πάντα καταγράφονται και μένουν εις το διηνεκές! Το ένα: «Καμιά άλλη διαπραγμάτευση δεν έθεσε επί τον τύπον των ήλων ένα τόσο σοβαρό θέμα» (προφανώς θα εννοούσε ότι «δεν έθεσε επί τάπητος» ή ίσως «δεν έθεσε δάκτυλον επί τον τύπον των ήλων για ένα τόσο σοβαρό θέμα»). Καλές οι βιβλικές εκφράσεις, αλλά να ξέρουμε και τί σημαίνουν. Το άλλο: «Ειρήσθω εν παρόδω, να σας πω ότι...». Τι άλλο είναι η δεύτερη πρόταση παρά ερμηνεία της αρχαίας προστακτικής της πρώτης; Πιθανώς ήθελε να πει κάτι όπως «Επί τη ευκαιρία, να σας πω...», κι άφησε και το περιττό ρήμα, ίσως χάριν του κ. Ζουράρι. Προσωπικά με διασκέδασε αρκετά, μέσα στην κάψα του μεσημεριού.

Θάλασσα

Είναι φορές που νιώθω κατανόηση και ταύτιση συναισθημάτων με τον μακαρίτη τον Ξέρξη. Αντιμέτωπος με την τρικυμία που διέλυσε τον στόλο του στον Ελλήσποντο, εμποδίζοντας έτσι την εκστρατεία του στην Ελλάδα, διέταξε να μαστιγώσουν τη θάλασσα. Ανόητο; Φυσικά, έτσι φαίνεται όταν είμαστε στις καλές μας και αναπολούμε τα γεγονότα από απόσταση. Όταν όμως περιμένεις ένα εσπερινό κολύμπι για χαλάρωση και βρίσκεσαι μπροστά σε ένα κύμα που ανακατώνει την παραλία, μαζί με τη διάθεσή σου και το στομάχι σου, τότε κοιτάζεις ανήμπορος το ‘στοιχειό’ και σκέφτεσαι ότι ίσως κάπου είχε δίκιο ο βασιλιάς εκείνος...
     Κι έπειτα, μη έχοντας τι άλλο να κάνεις, καταφεύγεις στον αμυντικό μηχανισμό της εξιδανίκευσης. Μελετάς το φαινόμενο ηθικοπλαστικά και λες ότι μοιάζει και η θάλασσα με την ανθρώπινη ψυχή. Πού είναι εκείνη η πρωινή κάλμα, διάφανη, κρυστάλλινη σε όψη και θερμοκρασία; Και πού είναι ο καλός σου εαυτός, που τόσο περί πολλού τον έχεις και τον δείχνεις και στους άλλους προς άγραν επαίνων και θαυμασμού; Αρκεί ένα αεράκι για να κάνει τον καθρέφτη της θάλασσας τρικυμισμένο βούρκο. Αρκεί κι ένα ‘αεράκι’ -- μια αναποδιά, μια δυσκολία, μια ανατροπή στο πρόγραμμα, ένας λόγος ελεγκτικός, έστω και καλοπροαίρετος -- για να σου κάνει την ψυχή άνω-κάτω, να βγάλει τον αποτρόπαιο ‘Μίστερ Χάιντ’ μέσα από το κοστούμι του αξιοσέβαστου ‘Δόκτορος Τζέκιλ’ και να δείξει το αληθινό σου πρόσωπο κάτω από το ευγενικό καθημερινό σου προσωπείο.
     Και με τις σκέψεις αυτές απευθύνω στον ’Μίστερ Χάιντ’ μου τους στίχους του παλαιού εκείνου άσματος: 

«Μοιάζεις και συ σαν θάλασσα

που με τα κύματά σου

μου τάχεις κάνει θάλασσα

και πνίγομαι κοντά σου».

'Εξέλιξη και καρκίνος'

Υποσχέθηκα να γράψω κάτι για το συνέδριο με τον τίτλο αυτό που παρακολούθησα πρόσφατα. Σε αντίθεση με όσα έχουμε συνηθίσει στα επιστημονικά συνέδρια, δεν επρόκειτο για τεράστια, πολυπρόσωπη και εν πολλοίς εμπορική εκδήλωση. Ωστόσο το μικρό μέγεθος (όλοι οι σύνεδροι μαζί δεν γεμίζαμε το πολύ άνετο – και ευχάριστα δροσερό εν μέσω καύσωνος – αμφιθέατρο του Τελλογλείου) και η σχετικά περιορισμένη δημοσιότητά του δεν μαρτυρούσε την ποιότητα της διοργάνωσης και το περιεχόμενό του. Ας σημειώσω για λόγους ιστορικούς ότι ήταν η συνέχεια του συνεδρίου της Χάλκης του 2015. Κι αν εκείνο είχε ως πρωταρχικό θέλγητρο την ιδιαιτερότητα του τόπου, το φετινό ήταν ισάξιο εκείνου σε θεματολογία και σε ποιότητα ομιλητών.
     Ενδεικτικά σημειώνω κάποια από τα θέματα: Ιστορία της θεραπευτικής του καρκίνου. Εξέλιξη και καρκίνος. Ψυχο-ογκολογία και αδήλωτα πάθη στον καρκίνο. Ο φόβος του θανάτου και πώς αντιμετωπίζεται. Η νίκη ενάντια στον παιδιατρικό καρκίνο. Το κυνήγι της μακροζωίας. Το γονιδίωμα και ο καρκίνος. Μοριακή γενετική, ορμονοθεραπεία, ανοσοθεραπεία, ανακουφιστική φροντίδα, στοχευμένες θεραπείες και προγνωστικοί δείκτες. Τεχνητή νοημοσύνη και έμπειρα συστήματα διάγνωσης. Βιοηθική. Κόστος της θεραπείας του καρκίνου. Κινήματα ασθενών. Φωτογραφία και ζωγραφική στον καρκίνο. Η συναπόφαση στην αντιμετώπιση του καρκίνου. Κι ένα σωρό άλλα.
     Δυο μειονεκτήματα έχουν τέτοιες διοργανώσεις. Το ουσιαστικό περιεχόμενο σημαίνει ότι μαγεύεται κανείς από τους ομιλητές, του γεννιούνται ερωτήματα, θέλει διάλογο, αλλά συνήθως το πρόγραμμα βγαίνει από τα χρονικά του περιθώρια, με θύμα πάντα τη συζήτηση. Τα ‘πηγαδάκια’ στα διαλείμματα του καφέ δεν επαρκούν για να καλύψουν τις ανάγκες αυτές. Μήπως λιγότερα θέματα και περισσότερος διάλογος θα ήταν μια κάποια λύση;
     Και το δεύτερο. Όλα κάποτε φτάνουν στο τέλος, και απομένει η ανάμνηση. Μόνο; Ένα συνέδριο αποτελεί  συσσώρευση εμπειριών, γνώσεων, ιδεών, επαφών, ερεθισμάτων, σημειώσεων, βιβλιογραφικών αναφορών… Όλα αυτά χρειάζονται ταξινόμηση, επανάληψη, προεκτάσεις, περίσκεψη, εμβάθυνση. Για τις 2-3 μέρες του συνεδρίου χρειαζόμαστε τουλάχιστον μία εβδομάδα δουλειά επιπλέον (κάτι σαν τις πολύωρες αναλύσεις των ποδοσφαιρικών τηλεοπτικών μεταδόσεων). Έρχονται όμως οι καθημερινές φροντίδες, οι ασθενείς, τα ραντεβού, οι γάμοι, οι κοινωνικές υποχρεώσεις, τα διαβάσματα, οι προγραμματισμένες εργασίες, το επόμενο meeting… Πού χρόνος για σκέψη; Κι όμως, δεν πρέπει να περνούν έτσι οι ουσιαστικές αυτές ευκαιρίες μάθησης και πνευματικής ωρίμανσης. Ο προβληματισμός που γεννούν πρέπει να γίνεται κίνητρο για περαιτέρω σπουδή, και για μια ακόμη καλύτερη επόμενη συνάντηση.

Ανάπτυξη

Χωρίς λόγια...

Εξέλιξη ή δημιουργία;

Παρακολούθησα επί τρεις ημέρες ένα πρωτότυπο συνέδριο με τίτλο ‘Εξέλιξη και καρκίνος’, όπου άκουσα πολλά και ενδιαφέροντα πράγματα, σχεδόν από κάθε γωνιά της επιστήμης (από αστροβιολόγους μέχρι θεολόγους και βιοηθικούς). Ίσως κάποια στιγμή γράψω κάτι περισσότερο γι’ αυτό. Σήμερα ας αφιερώσω κάποιες σκέψεις στο μεγάλο δίλημμα: εξέλιξη ή δημιουργία; Πολύς ο καυγάς (βλ. και πρόσφατο άρθρο), αλλά... για τί ακριβώς;
     Η εξέλιξη (ή η άρνησή της) χρησιμοποιήθηκαν και χρησιμοποιούνται, κυρίως από τον Δυτικό κόσμο, κυρίως για να αντικρούσουν (ή, αντίστροφα, να υποστηρίξουν) την διήγηση της Γένεσης για τη δημιουργία του κόσμου, όπως αυτή διδάσκεται από την Εκκλησία. Έτσι οι ‘δημιουργιστές’ (creationists) έρχονται σε αντίθεση με τους εξελικτικούς (evolutionists), και μεταξύ τους ‘χάσμα μέγα εστήρικται’.
     Αυτή η τακτική όμως είναι εσφαλμένη. Τα γνωστικά και συλλογιστικά πεδία της πίστης και της επιστήμης είναι σαν παράλληλα επίπεδα: το ένα δεν μπορεί να αναιρέσει ή να αποδείξει το άλλο (έστω κι αν στην ελληνική γλώσσα η λέξη ‘επιστήμη’ περικλείει ολόκληρη τη λέξη ‘πίστη’). Μπορώ να αποδεχθώ οποιαδήποτε φυσική ερμηνεία για τον κόσμο γύρω μου. Το αν θα κάνω το λογικό άλμα από τα κτίσματα στον κτίστη, είναι υπόθεση πίστης και δεν μπορεί να μου το υπαγορεύσει ούτε να το ακυρώσει ο Δαρβίνος και οι επίγονοί του (αν το προσπαθούν, διαπράττουν λογικό σφάλμα).
     Γιατί δεν δέχεται ο άνθρωπος την ύπαρξη δημιουργού; Διότι θα πρέπει να αποδεχθεί την ύπαρξη νόησης ανώτερης από τη δική του (εγωισμός), άρα και εξουσίας (ποιος βάζει τους κανόνες;) και ευθύνης απέναντι στον νομοθέτη (= ηθικές συνέπειες, αλλαγή τρόπου ζωής). Ο υπερφίαλος άνθρωπος δεν μπορεί να δεχθεί κάτι τέτοιο. Προκειμένου να μη στερηθεί αυτό που θεωρεί ως κυριαρχία του στον κόσμο είναι διατεθειμένος να δεχθεί οτιδήποτε άλλο ως τυχαίο γεγονός, ακόμη και με πιθανότητες εξαιρετικά μικρές έως ανύπαρκτες).
     Έτσι δεν σκέφτεται π.χ. ότι χρειάστηκαν πολλοί αιώνες και πολλά μυαλά για να φτάσει να ερμηνεύσει κάποια (πολλά, αλλά όχι όλα, και όχι εξ ολοκλήρου) από τα φαινόμενα που ονομάζει φυσικά, από τον κόσμο και τα πλάσματα που βλέπει γύρω του. Και αρνείται να δεχθεί ότι αν η εκ των υστέρων ανάλυση και κατανόηση όλων αυτών των πραγμάτων και φαινομένων χρειάσθηκε τόση προσπάθεια και νοημοσύνη, τότε πόσο μεγαλύτερη νοημοσύνη χρειάσθηκε η εξαρχής δημιουργία τους, ακόμη και η εξέλιξή τους;
     Ας σκεφθούμε το ακόλουθο πρόχειρο παράδειγμα. Φτάνουμε μ’ ένα πλοίο σ’ ένα τροπικό ερημονήσι, αποβιβαζόμαστε και αρχίζουμε να το εξερευνούμε. Παντού τροπική βλάστηση, δέντρα, λουλούδια, πουλιά, ποτάμια... Ξάφνου βλέπουμε μπροστά μας μια καλαμένια καλύβα και δίπλα της απομεινάρια φωτιάς. «Κοιτάξτε!» λέει κάποιος, «προφανώς εδώ ζουν άνθρωποι!» «Όχι απαραίτητα», απαντάει ο εξελικτικός της παρέας, «αυτά που βλέπουμε εξελίχθηκαν αυτόματα με τον χρόνο». Πόσο λογική μπορούμε να θεωρήσουμε μια τέτοια πρόταση; Και γιατί πρέπει να δεχθούμε υποχρεωτικά την ύπαρξη κατασκευαστή για την καλύβα, αλλά αρνούμαστε πεισματικά την ύπαρξη δημιουργού για τα φυτά, τα δέντρα, τα λουλούδια, τα πουλιά και ό,τι άλλο ‘φυσικό’ βλέπουμε γύρω μας; 
     Τελικά, όποια από τις δυο λέξεις -- εξέλιξη ή δημιουργία -- χρησιμοποιήσει κανείς, θα φτάσει αναγκαστικά σ’ αυτό που ο μακαρίτης Αλ. Τσιριντάνης ονόμαζε ‘φράχτη’: θα πρέπει να αποφασίσει αν θα κάνει το κρίσιμο άλμα από τα φαινόμενα στα μη φαινόμενα, που τόσο ωραία σκιαγραφείται στην προς Εβραίους επιστολή: «Πίστει νοοῦμεν κατηρτίσθαι τοὺς αἰῶνας ρήματι Θεοῦ, εἰς τὸ μὴ ἐκ φαινομένων τὰ βλεπόμενα γεγονέναι» (Εβρ. ια΄ 3).  

     Υ.Γ. Περισσότερα έχω γράψει στο άρθρο 'Κύτταρα, έργα τέχνης και εξέλιξη: μια ατελής απόπειρα απολογητικής' [ΕΔΩ].