Ευθύνες και ενοχές

Κάθε τραγικό γεγονός που συμβαίνει φέρνει στο φως και πολλά ή λίγα ανομήματα του παρελθόντος. Κλασικό παράδειγμα, ο σεισμός του 1978 στη Θεσσαλονίκη που ανέδειξε κακοτεχνίες που υπήρχαν στην μοιραία πολυκατοικία της πλατείας Ιπποδρομίου (κι εκεί 50-τόσοι άνθρωποι χάθηκαν). Δυστυχώς δεν διδασκόμαστε, ούτε ατομικά ούτε συλλογικά, από τις τραγωδίες. Η απόδοση και ο επιμερισμός ποινικών ευθυνών σε κάθε περίπτωση είναι δουλειά της Δικαιοσύνης (σκόπιμο το κεφαλαίο Δ), αλλά οι ενοχές (ομολογημένες ή ανομολόγητες) βαρύνουν διαχρονικά πολίτες και κράτος, άλλους διότι προσπαθούν να εξυπηρετήσουν μικρά ή μεγάλα συμφέροντα (προσωπικά ή πελατειακά) και άλλους επειδή ανέχονται καταστάσεις που σε πιο συγκροτημένες πολιτείες θα πήγαιναν αυτεπάγγελτα στον εισαγγελέα. Και πάλι δυστυχώς, οι αντιδράσεις μας συνήθως τείνουν προς τον διχασμό της κοινωνίας και την διάλυση ακόμη και των υπαρχόντων θεσμών και όχι προς μια σταθερή και κοινή απόφαση για διόρθωση, η οποία δεν είναι υπόθεση ενός μόνο προσώπου ή κόμματος αλλά αφορά όλους μας, σε όποιον χώρο κι αν ανήκουμε. Επιτέλους, το κράτος είναι κάτι πολύ μεγαλύτερο από μια παράταξη ή μια κυβερνητική θητεία. Θα πρέπει να λειτουργεί αποτελεσματικά όποιο κι αν είναι το πολιτικό του προσωπικό σήμερα ή τον επόμενο χρόνο. Αν δεν ενστερνισθούμε αυτή τη βασική αρχή ως θεμέλιο και κανόνα του δημοσίου βίου μας, θα είμαστε καταδικασμένοι σε μια διαρκή διχαστική κατάσταση που δεν θα οδηγεί σε ουσιαστική πρόοδο και κοινωνική ειρήνη. 

[Απεστάλη στην Καθημερινή]

Πένθος

Με τον όρο αυτό περιγράφεται η ιδιαίτερη ψυχολογική κατάσταση που δημιουργεί μια σημαντική απώλεια. Αυτή είναι συνήθως και κυρίως κάποιο πρόσωπο (συγγενικό, φιλικό, ακόμη και δημόσιο πρόσωπο στο οποίο είχαμε επενδύσει ψυχολογικά). Ωστόσο ανάλογα βιώματα πένθους μπορεί να παρατηρούνται σε απώλεια ενός κατοικιδίου ζώου, ενός προσφιλούς αντικειμένου ή μιας φυσικής ή άλλης ιδιότητας (π.χ. απώλεια της όρασης, της ελευθερίας, της ικανότητας οδήγησης κλπ.). Το βίωμα μπορεί να είναι πιο ήπιο ή πιο έντονο, ανάλογα με τον βαθμό σύνδεσης με το απολεσθέν πρόσωπο ή αντικείμενο.

     Το πένθος αποτελεί καταρχήν φυσιολογική αντίδραση: θα ήταν εντελώς αφύσικο να μη μας στοιχίζει ψυχικά μια απώλεια, μεγάλη ή μικρή. Οι άνθρωποι δεν είμαστε από πέτρα, και οι σχέσεις που έχουμε αναπτύξει με πρόσωπα, πράγματα και καταστάσεις αποτελούν μέρος του ευρύτερου εαυτού μας. Μια απώλεια αφήνει πίσω της έναν αλλοιωμένο ή τραυματισμένο άνθρωπο, και το τραύμα ή η αλλοίωση χρειάζεται χρόνο επούλωσης, η διάρκεια του οποίου θα εξαρτηθεί από τη βαρύτητα του τραύματος (όπως συχνά λέμε, ο χρόνος γιατρεύει τα πάντα). Πέρα από την υγιή μορφή του όμως, το πένθος μπορεί να λάβει παθολογικές διαστάσεις και να γίνει το ίδιο μια μορφή ψυχικής νόσου, το λεγόμενο επιπεπλεγμένο πένθος. Το χρονικό όριο μεταξύ των δύο τίθεται συνήθως στους έξι μήνες με ένα έτος, αλλά υπάρχουν και εξαιρέσεις, που έχουν να κάνουν με την προσωπικότητα του πενθούντος, τις συνθήκες του θανάτου και πολλούς άλλους παράγοντες.

     Ιστορικά η Ελβετίδα ψυχίατρος Elisabeth Kübler-Ross περιέγραψε τα στάδια των αντιδράσεων σε μια απώλεια με την χαρακτηριστική πεντάδα: άρνηση/σοκ, θυμός/οργή, διαπραγμάτευση, κατάθλιψη, αποδοχή (που συνήθως σηματοδοτεί την λύση του πένθους). Η σειρά δεν είναι πάντα η ίδια, ούτε είναι υποχρεωτικό το πέρασμα από όλες αυτές τις φάσεις. Είναι όμως γεγονός ότι αν δεν φθάσει ο πενθών στην αποδοχή, θα συνεχίσει να βιώνει το πένθος ως μια ψυχοπαθολογική κατάσταση π.χ. μόνιμης άρνησης ή οργής ή κατάθλιψης.

     Ζητώ την κατανόηση των αναγνωστών για το θεωρητικό αυτό ‘μάθημα’, που το διδάχθηκα και το δίδαξα επί πολλά χρόνια στο μεταπτυχιακό της Ανακουφιστικής Φροντίδας. Τα παραπάνω έχουν σημασία για να προσεγγίσουμε την σιδηροδρομική τραγωδία των Τεμπών και την όλη κατάσταση που έχει δημιουργηθεί στην κοινωνία μας εξαιτίας της. Κανείς δεν αρνείται την τραγικότητα τόσων θανάτων νέων ανθρώπων, η απώλεια των οποίων μας αγγίζει όλους σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό. Κανείς δεν αμφισβητεί επίσης την ανάγκη για δίκαια απόδοση ευθυνών, αλλά και για ανάληψη πρωτοβουλιών για την πρόληψη/αποτροπή παρομοίων γεγονότων στο μέλλον. Ωστόσο, όπως δεν είναι υγιής αντίδραση πένθους π.χ. η αυτοκτονία του πενθούντος ή η εκδίκηση/βεντέτα, έτσι δεν είναι καθόλου υγιής αντίδραση στο συλλογικό τραύμα η βίαια κατάλυση του κράτους και των θεσμών του.

     Δυστυχώς στο θέμα αυτό όλοι – οι μεμονωμένες εξαιρέσεις δεν αναιρούν την πραγματικότητα – έχουν κάνει λάθος χειρισμούς: έχουν κάνει ό,τι μπορούσαν για να συντηρήσουν την ατμόσφαιρα του παθολογικού πένθους, χωρίς να αφήνουν περιθώρια επούλωσης, αλλά και χωρίς να ευνοούν συνθήκες εξυγίανσης και αποτελεσματικής πρόληψης. Αντίθετα, με την απαξίωση και την αμφισβήτηση όλων των θεσμών (που δυστυχώς καλλιεργείται και προάγεται ακόμη και από θεσμικούς παράγοντες όπως τα κόμματα, για το δικό τους συμφέρον), βαθαίνουν το συλλογικό τραύμα και αφήνουν μια χαίνουσα πληγή, πάνω στην οποία (όπως στα επιμολυσμένα τραύματα) βρίσκουν πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης κάθε είδους μικρόβια και παράσιτα, πάντα με δυσμενείς συνέπειες για τον πάσχοντα οργανισμό. Εν προκειμένω για τη χώρα, δηλαδή για όλους μας.

'Τυχόντες'

Προ ημερών έλαβε χώρα ένα ακόμη κραυγαλέο ‘ακαδημαϊκό’ επεισόδιο. Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών που εξέταζε προφορικά φοιτήτρια στο γραφείο του δέχθηκε εισβολή δεκαπέντε κουκουλοφόρων αλητών που τα έκαναν γυαλιά-καρφιά και τον απείλησαν με θάνατο. Σε συνέχεια του γεγονότος, διαβάζω ότι ο προϊστάμενος της Εισαγγελίας Πρωτοδικών «έδωσε εντολή να διενεργηθεί προκαταρκτική έρευνα, προκειμένου να διερευνηθεί εάν έχει τελεστεί το αδίκημα της διατάραξης λειτουργίας υπηρεσίας και άλλες τυχόν αξιόποινες πράξεις». Κατανοώ βέβαια ότι υπάρχει ένα τυπικό κι ένα λεξιλόγιο για τις νομικές διαδικασίες, αλλά εκφράσεις όπως ‘να διερευνηθεί εάν έχει τελεστεί αδίκημα’ και ‘τυχόν αξιόποινες πράξεις’ αποτελούν κατάφωρη προσβολή της κοινής λογικής και της ορατής πραγματικότητος. Και επί της ουσίας: πόσες τέτοιες προκαταρκτικές έρευνες έχουν καταλήξει σε παραδειγματική τιμωρία για τους δράστες των ‘τυχόν αξιοποίνων πράξεων’; Μήπως ‘τυχόν’ ζούμε σε ‘τυχόν’ κράτος;

     Τέλος, μαθαίνουμε ότι λόγω του συμβάντος αυξήθηκε η φύλαξη στο συγκεκριμένο τμήμα του Πανεπιστημίου. Οι Άγγλοι έχουν μια έκφραση που μεταφρασμένη λέει: κλείνουμε την πόρτα του στάβλου αφού το έχει σκάσει το άλογο. Στην ιατρική ονομάζουμε δευτερογενή πρόληψη την αγωγή που δίνουμε π.χ. μετά από ένα έμφραγμα για να μη ξανασυμβεί. Κάπως έτσι και στα ΑΕΙ.