Επιστρέφοντας εις τα ίδια από χαλαρή οικογενειακή σύναξη σε χώρο διακοπών, μεσάνυχτα Σαββάτου, ανοίγω από συνήθεια την ιστοσελίδα της ‘Καθημερινής’ στο κινητό. Πρώτος τίτλος: Πέθανε ο Χρήστος Γιανναράς. Δεν πάω παρακάτω. Σταματώ, διαβάζω την σύντομη είδηση και αναλογίζομαι τι μου έχει μείνει από τον μεγάλο αυτό στοχαστή που ασχολήθηκε εντατικά με τη φυσιογνωμία της νεώτερης Ελλάδας και επηρέασε τη σκέψη πάμπολλων Ελλήνων και ξένων τα τελευταία πενήντα χρόνια.
Λίγα μόνο από τα πολλά βιβλία του έχω διαβάσει αναλυτικά (πρόχειρα θυμούμαι το ‘Τίμιοι με την Ορθοδοξία’, το ‘Αλφαβητάρι της πίστης’, την ‘Κόκκινη πλατεία και τον θείο Αρθούρο’, το αυτοβιογραφικό και ανατρεπτικό ‘Καταφύγιο ιδεών’ και μερικά ακόμη). Η γνώση μου περί την φιλοσοφία είναι πολύ αναιμική για να μπορώ να κάνω τις διακρίσεις ανάμεσα σε κοινωνία και societas, λόγο και ratio, νόμο και lex, όπως τις έκανε εκείνος, αντιδιαστέλλοντας τον ανατολικό με τον δυτικό τρόπο σκέψης και ζωής, την αυθεντική Ορθοδοξία με τις δυτικές εκδοχές του Χριστιανισμού. Πολλές από τις κατά καιρούς επισημάνσεις του ήταν ιδιαίτερα εύστοχες και ‘τομώτερες ὑπὲρ μάχαιραν δίστομον’, άλλες ακούγονταν προκλητικές ή και αιρετικές απέναντι στο ελληνικό κατεστημένο, πολιτικό και θρησκευτικό. Θα περίμενε βέβαια κανείς και κάποιες πρακτικές προτάσεις για εφαρμογή ενός ‘διαφορετικού τρόπου του είναι’ (προσφιλής του φράση), αλλά ίσως δεν είναι αυτός ο ρόλος του φιλοσόφου. Όταν έγραφε το ‘Finis Graeciae’ πριν μερικές δεκαετίες, μπορεί να ακουγόταν απαισιόδοξος, μια σύγχρονη Κασσάνδρα. Όσο περνούσαν τα χρόνια, είχε την μάλλον θλιβερή ικανοποίηση (αν ευσταθεί ο όρος) να βλέπει τις προρρήσεις του να επαληθεύονται. Αυτό φαινόταν στις επιφυλλίδες του, που χαρακτηρίζονταν από έναν ολοένα αυξανόμενο πεσιμισμό: υποπτευόμουν από την αρχή περίπου πού ήθελε να φθάσει, δεν τις διάβαζα ολόκληρες. Συνήθως κατέληγαν σε μια παράγραφο με ελλιπείς, επιγραμματικές και αφοριστικές προτάσεις.
Η είδηση είναι πολύ νωπή· οι κυριακάτικες εφημερίδες έχουν ήδη τυπωθεί. Ασφαλώς θα ακολουθήσουν νεκρολογίες και αναμνήσεις και κρίσεις και αφιερώματα στο έργο του. Για την ώρα μένω στις λίγες δικές μου εντυπώσεις, αλλά και στις πολλές αφορμές για σκέψη και σχολιασμό που κατά καιρούς μου έδωσε. Ο Θεός να τον αναπαύσει.