Πολιτεύματα

Εδώ και αρκετό καιρό έχει αρχίσει η δημόσια προεδρολογία, και όσο περνάει ο καιρός εντείνεται, με προτάσεις και εικασίες και υπαινιγμούς να ίπτανται στο προσκήνιο της επικαιρότητας. Θα ήταν σίγουρα διασκεδαστικό το φαινόμενο αν δεν αποτελούσε πηγή βαθιάς απογοήτευσης για το πολίτευμα και για την ουσιαστική απουσία προσώπων που να μπορούμε, με το χέρι στην καρδιά και χωρίς μείζονες επιφυλάξεις ή δεύτερες σκέψεις, να αποδεχθούμε για το ανώτατο πολιτειακό αξίωμα.

     Για την ιστορία, είχα συμμετάσχει ως γραμματέας εφορευτικής επιτροπής στο δημοψήφισμα της μεταπολίτευσης το 1974, χάρη σε έναν θείο μου δικαστικό. Τότε δεν ψήφιζα ακόμη (η ψήφος στα 18 ήρθε αργότερα) αλλά θεωρούσα φυσιολογική τη μετάβαση από τη βασιλευομένη στην προεδρική δημοκρατία. Μισό αιώνα μετά έχω την ‘πολυτέλεια’ να βλέπω τα πράγματα πιο ώριμα, και κυρίως τις στραβές τους πτυχές.

     Φυσικά τέλειο πολίτευμα δεν υπάρχει: μια ματιά στις ειδήσεις απ’ όλο τον κόσμο το αποδεικνύει καθημερινά. Στο ένα άκρο του φάσματος βλέπει κανείς π.χ. την αειθαλή Ελισάβετ της Αγγλίας που λες και κάνει ό,τι μπορεί ώστε να μην καθήσει ποτέ στο θρόνο κανένα από τα παιδιά της. Καλή ή κακή, αυτή είναι. Επικρίσεις μπορεί να υπάρχουν για ποικίλες πτυχές της μοναρχικής διακυβέρνησης, και οι χώρες που έχουν ακόμη ισόβιους κληρονομικούς άρχοντες έχουν αναπτύξει και μεθόδους ελέγχου της εξουσίας και των αυθαιρεσιών των αρχόντων τους. Συνήθως επιτυγχάνονται ισορροπίες, και το πολίτευμα λειτουργεί χωρίς σοβαρές αμφισβητήσεις.

     Στην άλλη πλευρά βλέπουμε τους διάφορους αιρετούς προέδρους είτε να γίνονται ‘αντικείμενα’ (τεχνικός ο όρος) κομματικής συναλλαγής και παιγνίων (βλέπε Ελλάδα) είτε να χειραγωγούν με ποικίλους τρόπους την κοινή γνώμη και να αγοράζουν την εκλογή τους με αντάλλαγμα ποικίλες εκδουλεύσεις, νόμιμες ή και άθεσμες, σε διάφορες ομάδες πίεσης (λόμπι) (βλέπε ΗΠΑ). Στην πρώτη ο εκλεγόμενος πρόεδρος δεν έχει εξουσία πέραν της συμβολικής, στη δεύτερη είναι δέσμιος ποικίλων συμφερόντων, αλλά οι εξουσίες του περιορίζονται από τα κοινοβουλευτικά σώματα (αλλά κι εκεί βλέπουμε να παίζονται διάφορα παίγνια μεταξύ των κομμάτων ή των φατριών).

     Εδώ βέβαια είναι Ελλάδα, και έχουμε και τις δικές μας ιδιαιτερότητες. Η μοναρχία ήταν εισαγόμενο είδος, που επιβλήθηκε έξωθεν μετά την απελευθέρωση, και ποτέ δεν κατάφερε να δημιουργήσει βιώσιμη σχέση με τον λαό που κυβερνούσε (έστω κι αν είχε ως σλόγκαν το «Ισχύς μου η αγάπη του λαού»). Χωρίς να αποτελεί το απόλυτο κακό που θέλει να παρουσιάζει μια μερίδα σκέψης, βρισκόταν σε συνεχή τριβή μ’ ένα πολιτικό σύστημα που είχε όλα τα ελληνικά κουσούρια: ο πρώτος μεγάλος Διχασμός μεταξύ βενιζελικών και βασιλικών που αμαύρωσε τον εικοστό αιώνα ήταν το αποκορύφωμα της τριβής αυτής, που έπαιξε ρόλο και στον δεύτερο διχασμό, που ξεκίνησε από την Κατοχή και τον εμφύλιο και οδήγησε στην επταετία και τη μεταπολίτευση (πολλοί ακόμη και σήμερα, εβδομήντα χρόνια μετά, κάνουν ό,τι μπορούν για να τον συντηρούν). Από την άλλη, η προεδρία της δημοκρατίας, ως συνταγματικός θεσμός, αποτελεί ένα εργαλείο στα χέρια των κομματαρχών που επιδιώκουν να διαχειρίζονται εξουσία για να εξυπηρετούν πρωτίστως δικές τους επιδιώξεις που δεν συμπίπτουν κατ’ ανάγκην με το δημόσιο/εθνικό συμφέρον (τα έχουμε ξαναγράψει αυτά).

     Ποιο πολίτευμα είναι τελικά καλύτερο; Μετά τις παραπάνω σκέψεις δεν έχω να δώσω άλλη απάντηση. Κι αν όσα έγραψα αποπνέουν μια οσμή κυνισμού, θα έλεγα ότι το ψαλμικό «μὴ πεποίθατε ἐπ᾿ ἄρχοντας, ἐπὶ υἱοὺς ἀνθρώπων, οἷς οὐκ ἔστι σωτηρία» είναι από εκείνα τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει κανείς προϊούσης της ηλικίας, με την όποια ωριμότητα αυτή φέρνει μαζί της. Και με την τελική επίγνωση ότι υπέρτατη διοίκηση στον κόσμο δεν ασκούν ούτε βασιλείς ούτε πρόεδροι, αλλά ο «ἐλεῶν Θεός» που επιτρέπει και ανέχεται τις ανθρώπινες εξουσίες «ἄχρι καιροῦ». Μ’ αυτό το πνεύμα ας τις βλέπουμε, και καλή χρονιά!