Η ακύρωση της νόησης

 Τον καιρό που ήμασταν υποψήφιοι, ένας καθηγητής στο φροντιστήριο μας είπε μια μέρα: «Καταργήστε το μυαλό!» Αναφερόταν σε μια μέθοδο για επίλυση ενός συγκεκριμένου τύπου άσκησης, εννοώντας ότι αν την εφαρμόζαμε όπως μας την δίδαξε δεν θα χρειαζόταν να σκεφθούμε τίποτε άλλο.

     Θυμήθηκα την φράση αυτή καθώς διάβαζα ένα πρόσφατο άρθρο του Ελ. Ανδρώνη (Sportime) για τις επιπτώσεις της ανεξέλεγκτης χρήσης της τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ). Σύμφωνα με μια μελέτη του ΜΙΤ που ανακοινώθηκε πρόσφατα, ‘οι ερευνητές διαπίστωσαν μια εντυπωσιακή ατροφία του εγκεφάλου σε άτομα που έγραφαν εργασίες με τη βοήθεια του ChatGPT. H εγκεφαλική τους δραστηριότητα μειώθηκε, η μνήμη τους ατόνησε, η ικανότητα προσήλωσης ασθένησε, ενώ ανέπτυξαν οκνηρία και στη γραφή με την πάροδο του χρόνου. Τα άτομα που συμμετείχαν στην έρευνα αρχικά αναζητούσαν τη βοήθεια της ΤΝ πολύ περιορισμένα. Σταδιακά όμως άρχισαν να καταφεύγουν στη χρήση του όλο και πιο πολύ, μέχρι που στο τέλος αντέγραφαν ολόκληρα κομμάτια κειμένου. Οι ερευνητές του MIT κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι για τον εκφυλισμό της νοητικής λειτουργίας που προκαλεί η ευρεία χρήση της ΤΝ, «o αντίκτυπος εκτείνεται πέρα ​​από τα ακαδημαϊκά περιβάλλοντα στην ευρύτερη γνωστική ανάπτυξη»’. Μετά απ’ αυτό βρήκα και ένα χθεσινό άρθρο του Θ. Γεωργακόπουλου (Καθημερινή) που αναφέρει παρόμοια ευρήματα από άλλες μελέτες και τα σχολιάζει εκτενώς. 

     Τα παραπάνω δεν προκαλούν ακριβώς έκπληξη. Αποτελούν ακραία προέκταση ενός φαινομένου που έχουμε περιγράψει εδώ παλαιότερα. Κάθε ‘ευκολία’ στη ζωή μας οδηγεί σε προοδευτική ατροφία και τελικά απώλεια μιας φυσικής δεξιότητας. Έτσι, με το πληκτρολόγιο ξεμάθαμε να γράφουμε στο χέρι. Με την αριθμομηχανή δεν κάνουμε πλέον αριθμητικές πράξεις με το μυαλό μας. Με την διαρκή αυτοκίνηση ξεσυνηθίζουμε να βαδίζουμε. Κανένας σήμερα δεν απομνημονεύει αριθμούς τηλεφώνου, αφού τους έχει αποθηκευμένους στο κινητό. Όταν η απώλεια αυτή φθάσει στο επίπεδο της νόησης, τότε τα πράγματα γίνονται πραγματικά τραγικά.

     Ένα παλιό γνωμικό έλεγε ότι ‘πενία τέχνας κατεργάζεται’. Όχι μόνο η οικονομική ανέχεια, αλλά και η ‘πενία’ από εύκολα βοηθήματα. Όταν δεν υπάρχουν έτοιμες λύσεις ή μαγικά κουμπιά για κάποιο πρόβλημα, ο νους θα πρέπει να αυτοσχεδιάσει, να σκεφθεί προς όλες τις κατευθύνσεις, να επινοήσει νέες μεθόδους. Κάποτε λέγαμε ότι πρέπει ‘να στύψουμε το μυαλό μας’, και η παραστατική αυτή εικόνα αποδίδει ακριβώς την απαιτούμενη νοητική προσπάθεια, η οποία όμως αποτελεί γυμναστική και προπόνηση για τον εγκέφαλο και τα νευρωνικά του δίκτυα. Ακριβώς αυτό το ‘στύψιμο του μυαλού’ διακυβεύεται με την επέκταση της ΤΝ.

     Εκτός όμως από τις συνέπειες στη γνωστική ανάπτυξη, η αποποίηση της κριτικής σκέψης και η υιοθέτηση έτοιμων απαντήσεων/λύσεων σε ποικίλα θέματα (από σχολικές εργασίες μέχρι κυβερνητικές ή γεωπολιτικές αποφάσεις) μειώνει την αίσθηση της προσωπικής ευθύνης. Ας μη μας φανεί εξωπραγματικό: αν κάποια στιγμή οι κυβερνήσεις ή οι διεθνείς οργανισμοί αποφασίσουν να αποδέχονται χωρίς συζήτηση συλλογιστικά μοντέλα που θα παράγονται από συστήματα ΤΝ (που μπορεί να θεωρούνται πιο αντικειμενικά από οποιονδήποτε ανθρώπινο παράγοντα που υπόκειται σε συναισθηματικές μεταπτώσεις και μεροληψίες), τότε η ελευθερία της συνειδήσεως θα έχει εξαφανισθεί και οι αποφάσεις π.χ. ακόμη και για πόλεμο ή για άλλη μείζονα δράση θα λαμβάνονται από απρόσωπες μηχανές. Μπορεί (ή ίσως δεν μπορεί…) κανείς να φαντασθεί την έκταση και το εύρος των συνεπειών μιας τέτοιας εξέλιξης.

     Βέβαια, πάντοτε λέμε ότι οι κάθε είδους τεχνικές εφευρέσεις δεν έχουν ηθική ποιότητα, δεν είναι από μόνες τους κακές ή καλές· οι άνθρωποι που τις σχεδιάζουν και τις χρησιμοποιούν είναι εκείνοι που καθορίζουν τις χρήσεις τους και είναι υπεύθυνοι για τα αποτελέσματά τους. Όταν όμως η χρήση αποτελεί ουσιαστικά εκχώρηση της δικής μας σκέψης σε ένα υπολογιστικό σύστημα (όπως συμβαίνει με την ΤΝ), κάποια στιγμή αδρανοποιεί την κριτική μας ικανότητα, άρα και την δυνατότητά μας να εφαρμόσουμε ηθικά κριτήρια στις ενέργειές μας. Τα «γεγυμνασμένα αἰσθητήρια» που αναφέρει ο απόστολος Παύλος ατονούν, χάνουν την ευαισθησία τους «πρὸς διάκρισιν καλοῦ τε καὶ κακοῦ» [Εβρ. 5:14], και γίνονται άβουλα όργανα των επιταγών μιας άλλης νοημοσύνης. Μια τέτοια κατάργηση του μυαλού σίγουρα δεν θα μας βγει σε καλό.