Παθογένεια ενός σκανδάλου

Στην ιατρική ονομάζουμε παθογένεια την διαδικασία με την οποία αναπτύσσεται μια νοσηρή κατάσταση, πώς δηλαδή φτάνουμε από το γενεσιουργό αίτιο στη νόσο. Ας προσπαθήσουμε να εξετάσουμε στοιχειωδώς την εξέλιξη της τελευταίας ‘νόσου’ που ενέσκηψε στη χώρα μας με τα αρχικά ΟΠΕΚΕΠΕ.

     Αυτός που ονομάζουμε αγροτοδιατροφικό ή πρωτογενή τομέα είναι απολύτως απαραίτητος (χωρίς εξαιρέσεις) για την επιβίωσή μας. Όσα τρώμε και πίνουμε για να ζήσουμε δεν παράγονται (ως πρώτες ύλες, όχι ως βιομηχανική επεξεργασία) ούτε σε γραφεία επιχειρήσεων ούτε με τεχνητή νοημοσύνη ούτε σε χρηματιστήρια και τράπεζες: προέρχονται από χωράφια και κοπάδια και εξαρτώνται από φυσικές συνθήκες αφενός (καιρός, έδαφος, βλάστηση κλπ.) και από ανθρώπινο μόχθο αφετέρου. Και όπως έλεγε σ’ ένα από τα πρώτα του κείμενα το παλιό μας ‘Αναγνωστικό της αρχαίας ελληνικής’ του Ζούκη, «μάτην, ὦ γεωργοί, σπείρετε καὶ φυτεύετε, εἰ μὴ τὸν θεὸν βοηθὸν ἔχετε». Η παραγωγή δεν είναι ούτε εξασφαλισμένη ούτε εγγυημένη, καθώς υπόκειται σε αστάθμητες μεταβλητές.

     Οι δυο αυτές ιδιότητες του πρωτογενούς τομέα (το απαραίτητο και το αστάθμητο) καθιστούν αναγκαία την κεντρική μέριμνα για την συνεχιζόμενη λειτουργία του. Από την ανάγκη αυτή πηγάζουν οι διάφορες επιδοτήσεις και αποζημιώσεις είτε από το κράτος είτε από υπερεθνικούς οργανισμούς και φορείς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση. Μέχρι εδώ τα πράγματα είναι απολύτως νόμιμα και θεσμικά κατοχυρωμένα, και κανείς δεν μπορεί να τα αρνηθεί ή να τα αμφισβητήσει.

     Όπως όμως συμβαίνει σε κάθε τομέα όπου διακινούνται μεγάλα χρηματικά ποσά, σε κάποιους (λίγους ή περισσότερους) γεννιέται ο πειρασμός του εύκολου πλουτισμού. «Γιατί να πάρω μόνο τα νόμιμα εκατό, όταν μπορώ να προσθέσω ένα-δυο μηδενικά;» σκέφτεται κάποιος, θεωρώντας ίσως ότι τα νόμιμα που του δίνουν δεν ανταποκρίνονται στην πραγματική αξία του προϊόντος και του κόπου του. Για να τα πάρει όμως χρειάζεται συνέταιρο σε άλλο επίπεδο, π.χ. σε κάποιο υπηρεσιακό γραφείο. «Αφού με την υπογραφή μου αυτός θα πάρει δέκα φορές περισσότερα, δεν δικαιούμαι κι εγώ την προμήθειά μου;» σκέφτεται ο υπάλληλος. Το σκεπτικό αυτό μεταφέρεται και σε άλλους αρμόδιους φορείς, και όχι σπάνια φθάνει και σε ανώτερα κλιμάκια. Ήδη ο πειρασμός έχει πάρει διαστάσεις εγκατεστημένης νόσου, καθώς από τον ένα έχουν ‘κολλήσει’ και πολλοί γείτονες που βρίσκονται σε ανάλογη θέση. Πόσοι και σε τι βαθμό θα εμπλακούν τελικά στη ‘δουλειά’ εξαρτάται από τις εκάστοτε συνθήκες και τα διαθέσιμα κονδύλια. Ας σημειωθεί εδώ ότι η ‘δουλειά’ μπορεί να αρχίζει και από πάνω, από αυτόν που έχει την διαχείριση των κονδυλίων.

     Συνεπώς ο καθένας καταλαβαίνει ότι κάτι που έχει καταρχήν νόμιμη βάση στρεβλώνεται από κάποιους και καταντά παρανομία πρώτου μεγέθους. Όταν όμως η κατάχρηση και η απάτη βγει στο φως, αρχίζει η προσπάθεια μετάθεσης ευθυνών και οι διάφορες δικαιολογίες («Δεν ήξερα», «Πέφτω από τα σύννεφα!», «Γίνονται τέτοια πράγματα;»). Όλοι στρέφουν το δάχτυλο προς κάποιους άλλους, επιχειρώντας να βγάλουν και πολιτικό όφελος από τη ‘στραβή’ που έτυχε στους ‘απέναντι’, αντί να παραδεχθούν ότι «πάντες ἥμαρτον» και ότι, εκτός από τις ποινικές ευθύνες προσώπων, εκτιθέμεθα συνολικά ως χώρα.

     Και μια τελευταία σκέψη. Όταν, μετά από την αποκάλυψη τέτοιων ενεργειών, οι χρηματοδοτικοί φορείς (π.χ. Ευρωπαϊκή Ένωση) θα μας μειώσουν ή θα μας αρνηθούν περαιτέρω επιδοτήσεις στο μέλλον, δεν θα είναι λίγοι οι αγρότες εκείνοι που θα κλείσουν πάλι δρόμους ζητώντας τον ‘κόπο’ τους. Κάποιοι αληθινό, κάποιοι άλλοι πλασματικό. Δυστυχώς όμως, όπως έγινε στον μύθο με τον ψεύτη βοσκό που φώναζε «Λύκος στα πρόβατα!», θα τους ακούμε με αυξημένη δυσπιστία. Και μαζί με τα ξερά θα την πληρώσουν και τα χλωρά.

Η ακύρωση της νόησης

 Τον καιρό που ήμασταν υποψήφιοι, ένας καθηγητής στο φροντιστήριο μας είπε μια μέρα: «Καταργήστε το μυαλό!» Αναφερόταν σε μια μέθοδο για επίλυση ενός συγκεκριμένου τύπου άσκησης, εννοώντας ότι αν την εφαρμόζαμε όπως μας την δίδαξε δεν θα χρειαζόταν να σκεφθούμε τίποτε άλλο.

     Θυμήθηκα την φράση αυτή καθώς διάβαζα ένα πρόσφατο άρθρο του Ελ. Ανδρώνη (Sportime) για τις επιπτώσεις της ανεξέλεγκτης χρήσης της τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ). Σύμφωνα με μια μελέτη του ΜΙΤ που ανακοινώθηκε πρόσφατα, ‘οι ερευνητές διαπίστωσαν μια εντυπωσιακή ατροφία του εγκεφάλου σε άτομα που έγραφαν εργασίες με τη βοήθεια του ChatGPT. H εγκεφαλική τους δραστηριότητα μειώθηκε, η μνήμη τους ατόνησε, η ικανότητα προσήλωσης ασθένησε, ενώ ανέπτυξαν οκνηρία και στη γραφή με την πάροδο του χρόνου. Τα άτομα που συμμετείχαν στην έρευνα αρχικά αναζητούσαν τη βοήθεια της ΤΝ πολύ περιορισμένα. Σταδιακά όμως άρχισαν να καταφεύγουν στη χρήση του όλο και πιο πολύ, μέχρι που στο τέλος αντέγραφαν ολόκληρα κομμάτια κειμένου. Οι ερευνητές του MIT κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι για τον εκφυλισμό της νοητικής λειτουργίας που προκαλεί η ευρεία χρήση της ΤΝ, «o αντίκτυπος εκτείνεται πέρα ​​από τα ακαδημαϊκά περιβάλλοντα στην ευρύτερη γνωστική ανάπτυξη»’. Μετά απ’ αυτό βρήκα και ένα χθεσινό άρθρο του Θ. Γεωργακόπουλου (Καθημερινή) που αναφέρει παρόμοια ευρήματα από άλλες μελέτες και τα σχολιάζει εκτενώς. 

     Τα παραπάνω δεν προκαλούν ακριβώς έκπληξη. Αποτελούν ακραία προέκταση ενός φαινομένου που έχουμε περιγράψει εδώ παλαιότερα. Κάθε ‘ευκολία’ στη ζωή μας οδηγεί σε προοδευτική ατροφία και τελικά απώλεια μιας φυσικής δεξιότητας. Έτσι, με το πληκτρολόγιο ξεμάθαμε να γράφουμε στο χέρι. Με την αριθμομηχανή δεν κάνουμε πλέον αριθμητικές πράξεις με το μυαλό μας. Με την διαρκή αυτοκίνηση ξεσυνηθίζουμε να βαδίζουμε. Κανένας σήμερα δεν απομνημονεύει αριθμούς τηλεφώνου, αφού τους έχει αποθηκευμένους στο κινητό. Όταν η απώλεια αυτή φθάσει στο επίπεδο της νόησης, τότε τα πράγματα γίνονται πραγματικά τραγικά.

     Ένα παλιό γνωμικό έλεγε ότι ‘πενία τέχνας κατεργάζεται’. Όχι μόνο η οικονομική ανέχεια, αλλά και η ‘πενία’ από εύκολα βοηθήματα. Όταν δεν υπάρχουν έτοιμες λύσεις ή μαγικά κουμπιά για κάποιο πρόβλημα, ο νους θα πρέπει να αυτοσχεδιάσει, να σκεφθεί προς όλες τις κατευθύνσεις, να επινοήσει νέες μεθόδους. Κάποτε λέγαμε ότι πρέπει ‘να στύψουμε το μυαλό μας’, και η παραστατική αυτή εικόνα αποδίδει ακριβώς την απαιτούμενη νοητική προσπάθεια, η οποία όμως αποτελεί γυμναστική και προπόνηση για τον εγκέφαλο και τα νευρωνικά του δίκτυα. Ακριβώς αυτό το ‘στύψιμο του μυαλού’ διακυβεύεται με την επέκταση της ΤΝ.

     Εκτός όμως από τις συνέπειες στη γνωστική ανάπτυξη, η αποποίηση της κριτικής σκέψης και η υιοθέτηση έτοιμων απαντήσεων/λύσεων σε ποικίλα θέματα (από σχολικές εργασίες μέχρι κυβερνητικές ή γεωπολιτικές αποφάσεις) μειώνει την αίσθηση της προσωπικής ευθύνης. Ας μη μας φανεί εξωπραγματικό: αν κάποια στιγμή οι κυβερνήσεις ή οι διεθνείς οργανισμοί αποφασίσουν να αποδέχονται χωρίς συζήτηση συλλογιστικά μοντέλα που θα παράγονται από συστήματα ΤΝ (που μπορεί να θεωρούνται πιο αντικειμενικά από οποιονδήποτε ανθρώπινο παράγοντα που υπόκειται σε συναισθηματικές μεταπτώσεις και μεροληψίες), τότε η ελευθερία της συνειδήσεως θα έχει εξαφανισθεί και οι αποφάσεις π.χ. ακόμη και για πόλεμο ή για άλλη μείζονα δράση θα λαμβάνονται από απρόσωπες μηχανές. Μπορεί (ή ίσως δεν μπορεί…) κανείς να φαντασθεί την έκταση και το εύρος των συνεπειών μιας τέτοιας εξέλιξης.

     Βέβαια, πάντοτε λέμε ότι οι κάθε είδους τεχνικές εφευρέσεις δεν έχουν ηθική ποιότητα, δεν είναι από μόνες τους κακές ή καλές· οι άνθρωποι που τις σχεδιάζουν και τις χρησιμοποιούν είναι εκείνοι που καθορίζουν τις χρήσεις τους και είναι υπεύθυνοι για τα αποτελέσματά τους. Όταν όμως η χρήση αποτελεί ουσιαστικά εκχώρηση της δικής μας σκέψης σε ένα υπολογιστικό σύστημα (όπως συμβαίνει με την ΤΝ), κάποια στιγμή αδρανοποιεί την κριτική μας ικανότητα, άρα και την δυνατότητά μας να εφαρμόσουμε ηθικά κριτήρια στις ενέργειές μας. Τα «γεγυμνασμένα αἰσθητήρια» που αναφέρει ο απόστολος Παύλος ατονούν, χάνουν την ευαισθησία τους «πρὸς διάκρισιν καλοῦ τε καὶ κακοῦ» [Εβρ. 5:14], και γίνονται άβουλα όργανα των επιταγών μιας άλλης νοημοσύνης. Μια τέτοια κατάργηση του μυαλού σίγουρα δεν θα μας βγει σε καλό.

Καραγκιόζης και μπαρμπα-Γιώργος

Εδώ και πολλές μέρες τα αρχικά ΟΠΕΚΕΠΕ αποτελούν μέρος του τακτικού μενού της επικαιρότητας. Με απλά λόγια, επί χρόνια Έλληνες αγρότες και κτηνοτρόφοι ‘άρμεγαν’ οικονομικές επιδοτήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης με εικονικές δηλώσεις εκτάσεων και ζώων και με την σύμπραξη πολιτικών προσώπων, πιθανώς διαφόρων αποχρώσεων. Και τώρα έφθασε η ώρα της κρίσεως, αφού, όπως μας λέει το Ευαγγέλιο, «οὐδὲν ἐστι κεκαλυμμένον ὃ οὐκ ἀποκαλυφθήσεται, καὶ κρυπτὸν ὃ οὐ γνωσθήσεται» [Ματθ. 10:26]. Κάποια στιγμή τα ψέματα τελειώνουν, η αλήθεια βγαίνει στο φως, και αρχίζουν οι προσπάθειες αποενοχοποίησης προσώπων και μετάθεσης ευθυνών.

     Η όλη υπόθεση μου έφερε στο νου μια άλλη παραπλήσια ιστορία. Κάποτε τον περασμένο αιώνα, πριν από την είσοδο της Ελλάδος στην τότε ΕΟΚ, ένας χωρικός παρουσιάστηκε στον αγροτικό γιατρό του χωριού του και ζήτησε μια βεβαίωση ότι για λόγους υγείας δεν μπορούσε να ασκεί το επάγγελμα του κτηνοτρόφου (το οποίο όμως ασκούσε…). Όταν ήρθε και δεύτερος με το ίδιο αίτημα, ο γιατρός ρώτησε τον γραμματέα της κοινότητος τι συνέβαινε. «Γιατρέ», του είπε εκείνος, «πριν μερικά χρόνια η Ευρώπη έδινε από ένα εκατομμύριο δραχμές σε όσους είχαν κάνει αίτηση για ίδρυση κτηνοτροφικών μονάδων. Πήραν κάποιοι το εκατομμύριο, αλλά ο ένας έχτισε το σπίτι του, ο άλλος πάντρεψε την κόρη του, ο τρίτος αγόρασε τρακτέρ και λοιπά. Τώρα έρχεται η Ευρώπη και ζητάει πίσω τα χρήματα από όσους δεν τα χρησιμοποίησαν για τον σκοπό που τα πήραν, και καταλαβαίνεις…». Ο γιατρός κατάλαβε και, δηλώνοντας αναρμοδιότητα, παρέπεμψε τους ενδιαφερόμενους στο νοσοκομείο για τις σχετικές βεβαιώσεις. Απ’ όσο είναι σε θέση να γνωρίζει, κανένας δεν ζημιώθηκε. Παλιά αμαρτία η μπαγαποντιά*.

     Κάποιοι δημοσιογράφοι αναρωτιούνται με ποια γραμμή θα πρέπει να εμφανισθεί η κυβέρνηση στο θέμα αυτό, αφού τα ηχητικά ντοκουμέντα που περιλαμβάνονται στη δικογραφία των 3000 σελίδων αναφέρουν δεκάδες ονόματα, μεταξύ των οποίων και πολλά ‘δικά της παιδιά’. Αφελώς θα έλεγε κανείς «Με τη γραμμή της ειλικρίνειας», αν βέβαια αυτό δεν αποτελεί οξύμωρο σχήμα για πολιτικούς. Όπου υπάρχει παρανομία, να ακολουθεί διαγραφή και παραπομπή στη δικαιοσύνη. Και επειδή εκτός από το εθνικό ρεζιλίκι υπάρχει και ένα ευρωπαϊκό πρόστιμο εκατοντάδων εκατομμυρίων, να γίνει και επιμερισμός του ποσού στους πολλούς υπαιτίους, φυσικούς και ηθικούς. Επιτέλους, αρκετά ζήσαμε με την κουτοπονηριά του Καραγκιόζη. Τώρα χρειάζεται ο μπαρμπα-Γιώργος με τη γκλίτσα του.

     *Βρίσκω ταιριαστό το απόφθεγμα του Κων. Σκόκου (1888): «Ελέχθη ότι τα κυριώτερα προϊόντα, τα οποία παράγει η Ελλάς, είναι η σταφίς, οι ζωοκλέπται, τα σύκα και οι Υπουργοί».