Ιδανική πολιτεία

Μου το έστειλαν τελευταία και το μοιράζομαι μαζί σας. Κατά τους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδος, ιδανική πολιτεία είναι:

- «Εκείνη όπου οι νόμοι δεν έχουν άλλον ανώτερο» (Βίας ο Πριηνεύς)
- «Εκείνη της οποίας οι κάτοικοι δεν είναι ούτε πολύ πλούσιοι, ούτε πολύ πτωχοί» (Θαλής ο Μιλήσιος)
- «Εκείνη όπου η αρετή τιμάται και η κακία μισείται» (Περίανδρος ο Κορίνθιος)   
- «Εκείνη όπου τα αξιώματα δίνονται πάντοτε στους ενάρετους και ποτέ στους κακούς» (Πιττακός ο Μυτιληναίος)
- «Εκείνη όπου οι πολίτες φοβούνται περισσότερο την κατηγορία παρά την τιμωρία» (Κλεόβουλος ο Ρόδιος)
- «Εκείνη όπου  οι νόμοι τιμώνται περισσότερο από τους ρήτορες» (Χίλων ο Λακεδαιμόνιος)
- «Εκείνη όπου το αδίκημα προς έναν πολίτη θεωρείται αδίκημα προς όλη την πολιτεία» (Σόλων ο Αθηναίος).

     Πόσα απ’ αυτά τα χαρακτηριστικά μπορείτε να αναγνωρίσετε στη σημερινή ελληνική πολιτεία;

Υποκρισία

Για μια ακόμη φορά το πανελλήνιο συγκλονίσθηκε από τον απεχθή βιασμό και τον τραγικό φόνο μιας νεαρής φοιτήτριας στη Ρόδο. Για άλλη μια φορά ακούστηκαν και γράφτηκαν πολλά από πολλούς (π.χ. ΕΔΩ), κάποια ορθά και πολλά ‘κροκοδείλια’, για την ανάγκη σεξουαλικής αγωγής και για το να αποδεχόμαστε το «Όχι» του άλλου. Και λέω κροκοδείλια, διότι τόσο η πρόσφατη όσο και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις κατά καιρούς αναδεικνύουν τα διπλά στάνταρ και τις μικτές απαιτήσεις της κοινωνίας μας. Έχουμε αποδεχθεί εδώ και δεκαετίες την ‘σεξοποίηση’ των πάντων και παντού: στη διαφήμιση (από οδοντόκρεμες μέχρι αυτοκίνητα πλασάρονται στην αγορά με σεξουαλικό επίχρισμα, άλλοτε έκδηλο και άλλοτε υπονοούμενο), στη βιομηχανία του θεάματος (κατά κόρον), στην πεζογραφία, στη μουσική, στα μέσα ενημέρωσης. Η κοινωνία μας με κάθε τρόπο "ανοίγει την όρεξη" του κοινού, ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου, δίνοντάς του το μήνυμα ότι τα πάντα επιτρέπονται, ότι όλοι και όλες (οφείλουν να) είναι ‘διαθέσιμοι’ για οτιδήποτε βάζει η φαντασία τους, την οποία φροντίζουν να καλλιεργούν και να εξάπτουν ανεξέλεγκτα. Μέσα σ’ ένα τέτοιο κλίμα πώς να μιλήσει κανείς σε νέους ανθρώπους για αυτοσυγκράτηση και για αποδοχή του "Όχι" του άλλου, και πώς να υποδείξει ότι υπάρχει «καιρός παντί πράγματι» και ότι η ζωή δεν εξαντλείται στο σεξ, και ότι πρωτίστως απαιτείται σεβασμός της προσωπικότητας του άλλου, άνδρα ή γυναίκας; Και δεν είναι μεγίστη υποκρισία, έχοντας προσφέρει άφθονα τα ‘ορεκτικά’, να προσπαθούμε να περιορίσουμε το ‘φαγητό’ και να διαμαρτυρόμαστε για τις δυσάρεστες συνέπειες;
     Τα παραπάνω δεν γράφονται ούτε για να μειώσουν την ενοχή των δραστών για το αποτρόπαιο έγκλημα ούτε για να επιρρίψουν ευθύνες στο θύμα – Θεός φυλάξοι! Ωστόσο, αν δεν λάβουμε υπόψη μας και την ευρύτερη εικόνα, το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο μεγαλώνουν και μορφώνονται οι νέοι άνθρωποι, φοβούμαι πως κάθε τόσο θα βλέπουμε την ιστορία να επαναλαμβάνεται με τραγικό τρόπο. Κι εδώ τα Μέσα μπορούν να παίξουν έναν πιο θετικό ρόλο. Αν βέβαια θελήσουν να ξεπεράσουν το ‘σύνδρομο του κροκοδείλου’.

Βασική εκπαίδευση

Στον απόηχο των χθεσινών βιαίων επεισοδίων στις πόλεις μας για την ‘επέτειο Γρηγορόπουλου’, θα συνιστούσα σε κάθε μαθητή Λυκείου, σε κάθε φοιτητή, σε κάθε νέο άνεργο ή εργαζόμενο, να περάσει μια μέρα ή έστω λίγες ώρες από ένα Τμήμα Επειγόντων Περιστατικών ενός νοσοκομείου που εφημερεύει. Να σταθεί σε μια γωνιά και να βλέπει και να ακούει τα δρώμενα, και να συλλογιέται λιγάκι.
     Τι θα έβλεπε π.χ. σήμερα στον δικό μου χώρο, από τη δική μου οπτική γωνία; Μια γυναίκα που ήρθε με βήχα λίγων ημερών και η αξονική της δείχνει μια μάζα 7 εκατοστών, πιθανώς και μ' ένα "παιδί" της στον άλλο πνεύμονα. Έναν νέο άνθρωπο με αιματολογική πάθηση που ανέπτυξε ένα σοβαρό πνευμονικό πρόβλημα στη διάρκεια της θεραπείας του. Μια συνάδελφο που μπαίνει με προκάρδιο πόνο και την υποψία εμφράγματος. Μια γυναίκα με το ισχίο χειρουργημένο δυο φορές, που τώρα είναι υποψήφιο για τρίτη επέμβαση. Την αδελφή της να βγαίνει από επέμβαση καταρράκτη σ' ένα μάτι με προηγούμενη αποκόλληση. Το τηλέφωνο να μου αναγγέλλει ότι ο ασθενής στην εντατική απεβίωσε. Τον σύζυγο της άλλης χειρουργημένης γυναίκας να ρωτάει ανήσυχος για το πώς πήγε (ίσως η καλύτερη περίπτωση από όλες τις άλλες). Έναν ηλικιωμένο να προσέρχεται με αιμοπτύσεις και ανοικτά όλα τα ενδεχόμενα. Κι όλα αυτά σε έναν μόνο γιατρό, μέσα σε μόλις δυο ώρες.
     Κι ύστερα από αυτή την εμπειρία, θα πρότεινα στον καθένα να σκεφτεί, με το χέρι στην καρδιά: τι ακριβώς επιδιώκει και τι κερδίζει πετώντας πέτρες και μολότωφ, σπάζοντας βιτρίνες και αυτοκίνητα, καίγοντας ξένη περιουσία, καταστρέφοντας τα κοινά, ασελγώντας πάνω στις πόλεις μας με κάθε ευκαιρία; Αν μπορούσε να αποτρέψει ή να διορθώσει μια μόνο από τις αναρίθμητες μικρές ή μεγάλες τραγωδίες της καθημερινότητας, ίσως η οργή του να είχε κάποιο νόημα. Τώρα αποδεικνύεται τελείως ανόητη, και γι’ αυτό εγκληματική. Όσο και η ανεκτική συμπεριφορά των αρχόντων της ‘πόλεως’.
     Θα πρότεινα και σε κάθε εκπαιδευτικό της Μέσης και της Ανώτατης παιδείας να πάει τους μαθητές/φοιτητές του μια επίσκεψη σ’ ένα ΤΕΠ σε μέρα εφημερίας. Και να τους ζητήσει να γράψουν τις εμπειρίες τους. Ίσως μια τέτοια βασική εκπαίδευση να άφηνε πιο πολλά ωφέλη από τις διάφορες ‘πολιτιστικές δράσεις’.

Ανώτατοι άνεργοι

Πρόσφατα διαβάσαμε για αποφασισμένη ίδρυση μιας ακόμη (της τέταρτης στη χώρα) νομικής σχολής στην Πάτρα και για σχετική διαμαρτυρία των δικηγορικών συλλόγων για την κίνηση αυτή. Είναι προφανές ότι το άμεσο, το πιεστικό πρόβλημα της σύγχρονης Ελλάδας είναι η έλλειψη επαρκούς αριθμού νομικών: όλα τα υπόλοιπα είναι λυμένα, καλπάζουμε όχι προς αλλά μέσα στην ανάπτυξη, τραβούμε προς τη δόξα. Πώς μπορεί κανείς να μη θαυμάσει τον στρατηγικό κυβερνητικό σχεδιασμό; Την αλόγιστη παραγωγή πτυχιούχων, ανεξαρτήτως ποιότητος σπουδών ή δυνατότητος μελλοντικής εξεύρεσης εργασίας, τη σκέφτεται κανείς; Και βέβαια, οι πάντες αρνούνται μετά βδελυγμίας κάθε σχέση της απόφασης αυτής με τις επικείμενες εκλογές, όποτε κι αν γίνουν: αυτά είναι κακόβουλες διαδόσεις των ‘απέναντι’.
     Είχα διαβάσει προ καιρού το βιβλίο του Θ. Βερέμη 'Ελευθέριος Βενιζέλος. Ο οραματιστής του εφικτού', και είχα προσέξει μια αναφορά στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του την περίοδο 1928-1932. Και τότε φαίνεται υπήρχε πρόβλημα διότι, όπως αναφέρεται, οι φοιτητές που αποφοίτησαν το 1932 ήταν 1212, σε αντίθεση με τους 518 αποφοίτους του 1911, οπότε η κυβέρνηση θέλησε να περιορίσει τον αριθμό των εισακτέων στα πανεπιστήμια! («Τα πανεπιστήμιά μας εδημιούργουν κατ’ έτος χιλιάδας τους εγγραμμάτους και τους επιστήμονας, οι οποίοι ήσαν αναγκασμένοι ή να μένουν άνεργοι ή να κερδίζουν με κόπον τα αναγκαία»). Θα μπορούσε άραγε ακόμη κι εκείνος ο ευφυής πολιτικός να φαντασθεί τους σημερινούς αριθμούς αποφοίτων;
     Δυστυχώς το «μάθε, παιδί μου, γράμματα για να γίνεις άνθρωπος» δεν ισχύει πλέον για την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Ούτε τα ακαδημαϊκά γράμματα μας κάνανε όλους ανθρώπους, ούτε δουλειές για όλους εξασφάλισαν. Άλλωστε, η επαγγελματική κατάρτιση έχει μια ευρύτερη κοινωνική διάσταση. Για να πάρουμε ένα διδακτικό παράδειγμα από τη Γραφή, ας ακούσουμε τον Απόστολο Παύλο να λέει στους Κορινθίους [κεφ. 12]: «Αν όλο το σώμα ήταν μάτι, που θα πήγαινε η ακοή; Αν όλο το σώμα ήταν ακοή, πού θα ήταν η όσφρηση;… Αν όλα ήταν ένα μέλος, πού θα ήταν το σώμα;» Στα καθ’ ημάς, αν όλοι οι Έλληνες γίνουν γιατροί, δικηγόροι, μηχανικοί, ‘γραμματισμένοι’, ποιος θα παράγει το ψωμί και το γάλα; Μια κοινωνία χρειάζεται τους χειρώνακτες όσο και τους επιστήμονες, τους νοσηλευτές όσο και τους γιατρούς, τους τεχνίτες και τους αγρότες όσο και τους σκηνοθέτες και τους λογοτέχνες. Η νοοτροπία της ‘ανώτατης παιδείας για όλους’ που για αποκλειστικά πολιτικούς λόγους έχουμε καλλιεργήσει στην Ελλάδα οδηγεί σ’ ένα κοινωνικό και επαγγελματικό αδιέξοδο, από το οποίο κερδισμένοι, όπως φαίνεται, έχουν βγει κυρίως όσοι από τους ξένους μετανάστες (χωρίς ρατσιστική διάθεση), με ή χωρίς πτυχία, χτίζουν και επισκευάζουν σπίτια, σκάβουν χωράφια, μαζεύουν ελιές και ροδάκινα, φροντίζουν αρρώστους και ηλικιωμένους, καλύπτουν όλες εκείνες τις ανάγκες με τις οποίες δεν καταδέχεται να ασχοληθεί ο νεοέλληνας της γενιάς του φραπέ και του καπουτσίνο φρέντο.  

Αποχαιρετισμός

Αστείο δεν είναι να δενόμαστε με υλικά πράγματα; Με ρούχα, παπούτσια, βιβλία, παιχνίδια, ρολόγια, μηχανήματα κάθε λογής, κινητά τηλέφωνα, αυτοκίνητα, σπίτια… Κι ας δεχθούμε ότι το σπίτι είναι χώρος ζωής, η μικρή σκηνή όπου λαμβάνει χώρα ένα μεγάλο τμήμα της επί γης διαβίωσής μας. Είναι κομμάτι της προσωπικής μας ιστορίας, περικλείει ένα μέρος της. Το έχουμε «με χιλιάδες αναμνήσεις φορτωμένο», κατά το λαϊκό άσμα, συνδεδεμένο με πρόσωπα και γεγονότα και καταστάσεις, ντυμένο με ποικίλα συναισθήματα, ιδίως αν εκεί γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε. Δεν είμαστε ‘καυσοκαλύβηδες’ μοναχοί για να καταστρέφουμε το οικητήριό μας όταν νιώθουμε ότι έχουμε ‘προσπάθεια’, προσκόλληση προς αυτό, έστω κι αν ξέρουμε ότι είναι «σήμερον εμού, αύριον ετέρου, ουδέποτε ουδενός». Η αποσύνδεση από το σπίτι, εκούσια ή ακούσια, σημαίνει αλλαγή κεφαλαίου, ή τόμου ολόκληρου, στη ζωή μας. Με όλα τα άλλα αντικείμενα όμως τι γίνεται;
     Καλώς ή κακώς, μια μερίδα ανθρώπων (κυρίως ανδρών) νιώθουμε κάτι ανάλογο και με το αυτοκίνητο. Ίσως επειδή περνούμε εκεί μέσα ένα μέρος της καθημερινότητάς μας. Ίσως επειδή το βλέπουμε – εντελώς ανόητα – όχι σαν ένα χρηστικό εργαλείο, αλλά σαν μια προέκταση του εαυτού μας, σαν μια στολή, ένα εξωτερικό ένδυμα που μας χαρακτηρίζει ως ανθρώπους (σοβαρό, σπορ, πολυτελείας, εκκεντρικό κτλ), σαν σύμβολο κοινωνικής καταξίωσης (ένας μακαρίτης συνάδελφος στα τέλη της δεκαετίας του 60 απέκτησε μια μαύρη Μερσεντές, και έλεγε στους καταστηματάρχες της γειτονιάς: «Τώρα δείχνω για γιατρός, ε;»). Κάνοντας έναν ιστορικό παραλληλισμό, θα το παρομοίαζα με τη σύνδεση που είχαν οι άνθρωποι μιας παλιότερης εποχής μ’ ένα αγαπημένο άλογο: δεν ήταν το οποιοδήποτε ζώο μεταφοράς· είχε μεγαλώσει μαζί τους, είχαν ζήσει εμπειρίες μ’ αυτό, το είχαν συνδέσει με γεγονότα της ζωής τους, έτρωγε από το χέρι τους και ‘τάιζε’ το ίδιο με τη δουλειά του ολόκληρη την οικογένεια, το είχαν φροντίσει και τους είχε φροντίσει. Σήμερα πολύ απέχουμε από την ειδυλλιακή εκείνη εικόνα, αλλά ίσως και να ‘βγάζουμε’ τέτοια υποσυνείδητα συναισθήματα προς τα μηχανοκίνητα τετράτροχα των πολλών ίππων που μας κλέβουν την καρδιά.
     Αυτές τις σκέψεις έκανα καθώς ετοιμαζόμουν να αποχωρισθώ σήμερα το κόκκινο RAV4, που έχει κλείσει είκοσι χρόνια ζωής, τα περισσότερα μαζί μου. Αρχικά απόκτημα του μακαρίτη του πεθερού μου, που μου το μεταβίβασε όταν ο ίδιος δεν μπορούσε πλέον να οδηγεί, έφερνε πάντα στο νου μου την εικόνα του. Μας εξυπηρέτησε άψογα όλα αυτά τα χρόνια, μας ταξίδεψε σε απόμακρες γωνιές της Ελλάδος, από το Διδυμότειχο και την Δαδιά ως τη Λευκίμμη και τη Λευκάδα κι από τις Πρέσπες και το Παρανέστι ως τη Ναυπακτία και το Ναύπλιο, μας ανέβασε σε βουνά και μας κατέβασε σε παραλίες χαρίζοντάς μας εκδρομές και διακοπές αξέχαστες (με αποκορύφωμα τον θερινό ‘βομβαρδισμό’ με χονδρό χαλάζι που δεχθήκαμε ενώ διασχίζαμε ένα καλοκαίρι το δάσος της Ελατιάς).  Δεν είχε ιδιοτροπίες και δεν μας δημιούργησε προβλήματα, δεν είχε ‘αρρώστιες’ και ατυχήματα. Τον τελευταίο χρόνο έδειξε την ηλικία του και χρειάσθηκε κάποιες χειρουργικές ‘επεμβάσεις’, αλλά η αποκατάστασή του ήταν πλήρης, και ανέλαβε πάλι τα καθήκοντά του με ευσυνειδησία – αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τέτοια έκφραση για μια μηχανή. Η αλλαγή οφείλεται εν μέρει σε οικονομική ευκαιρία και εν μέρει σε προσωπική επιθυμία. Ωστόσο, δεν το αποσύρουμε (άλλωστε είναι σαν καινούργιο): του εξασφαλίσαμε καινούργιο σπίτι για να συνεχίσει να προσφέρει καλές υπηρεσίες, αλλά και για να μπορούμε να το βλέπουμε πότε-πότε. Καλή συνέχεια λοιπόν, για χρόνια πολλά! Όπως λέει μια ραδιοφωνική διαφήμιση, κι αυτός που θα το πάρει μετά ευτυχισμένος θα είναι.   

Χρυσοδάκτυλος

Εδώ και χρόνια έβλεπα κάθε τόσο σε τυχαία περάσματα από την πρωινή τηλεοπτική ζώνη τις μακροσκελείς διαφημίσεις των ενεχυροδανειστηρίων του ‘Ριχάρδου’. Δυο πράγματα μου είχαν κάνει εντύπωση: το πλήθος των καταστημάτων σε κάθε πόλη της Ελλάδας (ούτε αλυσίδα σούπερ μάρκετ να ήταν), αλλά και κυρίως το μήκος των διαφημίσεων, οι οποίες, με δεδομένο το κόστος του τηλεοπτικού χρόνου, θα πρέπει να ήταν πανάκριβες. O συνδυασμός των δύο υποδήλωνε οπωσδήποτε μεγάλο τζίρο. Και να που το αίνιγμα λύθηκε και η απορία δεν είναι πλέον απορία. Ακολουθώντας την συνταγή του ‘Χρυσοδάκτυλου’ (το ομώνυμο βιβλίο του Ίαν Φλέμινγκ κυκλοφόρησε το 1959) ο Ριχάρδος μάζευε τα περισσεύματα χρυσού που ξεπουλούσαν οι αναγκεμένοι ανά την Ελλάδα και τα έβγαζε λάθρα  σε πιο ασφαλείς γεωγραφικές περιοχές. Να γιατί οι διωκτικές αρχές πρέπει να μελετούν την κλασική αστυνομική λογοτεχνία (κάτι που ασφαλώς κάποιος θα έκανε, για να φτάσει στην τελική αποκάλυψη του πανελληνίου κυκλώματος). Κι έτσι ο ‘Ριχάρδος ο Χρυσοδάκτυλος’ έλαβε την άγουσα στο κρατικό ‘θησαυροφυλάκιο’ του Ναυπλίου, όπου ασφαλίζονται όλα τα σύγχρονα ‘κεφάλαια’ της δημόσιας ζωής. Μια του κλέφτη, δυο του κλέφτη…

Αγιορειτικό μνημόσυνο

Είχαμε την ευλογία το τελευταίο τριήμερο να βρεθούμε στη φιλόξενη Ιερά Μονή Δοχειαρίου, στο Άγιον Όρος, και να συμμετάσχουμε στο τεσσαρακονθήμερο μνημόσυνο του μακαριστού ηγουμένου Γέροντος Γρηγορίου, που έφυγε από τα εγκόσμια μετά από πολλές και βασανιστικές ασθένειες, των οποίων μικρή πείρα έτυχε να λάβουμε τα χρόνια αυτά. Ακούσαμε πολλά για το πρόσωπό του, τα χαρίσματά του, την ακάματη διακονία του για την αναστήλωση της Μονής εδώ και 38 χρόνια. Μαθητής και υποτακτικός αγίων ανδρών, του οσίου Αμφιλοχίου Μακρή της Πάτμου και του Γέροντος Φιλοθέου Ζερβάκου της Πάρου (τους οποίους και σκιαγράφησε πολύ ζωηρά στο βιβλίο του ’Πνευματική Συμπόρευσις’), αναδείχθηκε άξιος συνεχιστής της δικής τους παραδόσεως. Είθε η Μονή που τόσο άξια οργάνωσε και η συνοδία που την επανδρώνει να έχουν πάντα τις μεσιτείες του στον Θεό και να προχωρήσουν απαρασάλευτα στο μονοπάτι που ο Γέροντας χάραξε με το παράδειγμα και τους κόπους του. Ας προσεύχεται και για όλους μας, και ας μας συγχωρήσει αν κατά καιρούς τον παρεξηγήσαμε ή τον πικράναμε.

 Ο τάφος του Γέροντος, στη νότια πλευρά του Καθολικού της μονής

 

 

Καταλήψεις

Δεν είμαι γονιός και δεν παρακολουθώ τα δρώμενα της παιδείας εκ των έσω (ευτυχώς για το καρδιαγγειακό μου σύστημα). Ακούω όμως σήμερα στο μετα-απεργιακό ραδιοφωνικό δελτίο ότι στη Βόρειο Ελλάδα σε 22 σχολεία γίνονται καταλήψεις με αίτημα να μην εκχωρηθεί η ονομασία της Μακεδονίας, ενώ τα αριστερά κόμματα (και οι καθοδηγούμενοι από αυτά εκπαιδευτικοί) καλούν σε καταλήψεις σε άλλα μέρη της χώρας καταγγέλλοντας ότι οι πρώτες είναι φασιστικές και εθνικιστικές. «Εκ των λόγων σου κρινώ σε, πονηρέ δούλε», θα μας έλεγε ο Κύριος. Ποιος εισήγαγε, εξέθρεψε, καθιέρωσε και παρακινεί τις κάθε είδους καταλήψεις εδώ και σαράντα τόσα χρόνια στη χώρα, με κάθε αφορμή και σχεδόν εθιμικά; Το δάχτυλο δείχνει σταθερά αριστερά. Κι αν έχεις επιβάλει τον συγκεκριμένο τρόπο αντίδρασης και διαμαρτυρίας ως περίπου φυσιολογική συμπεριφορά για τους μαθητές κάθε ηλικίας, γιατί ξαφνικά σε πιάνει δημοκρατική φαγούρα αν και οι ‘απέναντι’ χρησιμοποιούν τα ίδια μέσα; Η ‘λογική’ αυτή θυμίζει τον πόλεμο που κήρυξε ο Μουσολίνι κατά της Σικελικής Μαφίας, διότι η δεύτερη είχε περισσότερη ισχύ στη Σικελία απ’ ό,τι το κράτος (όπως έγραφε κάποιος, προφανώς δυο συμμορίες δεν μπορούσαν να συνυπάρχουν στην ίδια επικράτεια). Κι αυτό με τη σειρά του φέρνει στο νου τη γνωστή ρήση: «Αν ο κροκόδειλος έφαγε τον εχθρό σου, αυτό δεν σημαίνει ότι έγινε φίλος σου».

     Προσωπικά είμαι εναντίον των καταλήψεων των σχολείων από οποιονδήποτε και για οποιονδήποτε λόγο. Αν ένα πρωί τα κόμματα, τα μορφώματα και τα κάθε είδους πολιτικά αρώματα έφευγαν παντελώς από τον χώρο της εκπαίδευσης, η ζωή των μαθητών θα ήταν πολύ καλύτερη. Και σε μερικά χρόνια οι απόφοιτοι των σχολείων θα ήξεραν να κοιτάζουν πίσω από τις ιδεολογικές προσωπίδες των κάθε χρώματος ‘κροκοδείλων’ και να είναι ώριμοι πολίτες και όχι οπαδοί.

Συνάδελφοι

Η άσκηση της ιατρικής έχει τις ιδιαιτερότητές της που ποικίλλουν με τον χώρο εργασίας. Το ξεκίνημα μιας ιδιωτικής ιατρικής σταδιοδρομίας είναι μια δύσκολη υπόθεση, ιδίως αν δεν έχει κανείς προηγούμενο νοσοκομειακό παρελθόν στον τόπο όπου θα εργασθεί ή κάποια διασύνδεση με ασφαλιστικό φορέα. Η δουλειά του εξαρτάται από την προσέλευση ασθενών, κι αυτοί (στην αρχή τουλάχιστον) σπάνια θα έρθουν μετά από προσωπική  αναζήτηση και επιλογή και πολύ συχνότερα με σύσταση ή υπόδειξη κάποιου συναδέλφου. Η τελευταία βασίζεται σε προηγούμενη γνωριμία και σχέση εμπιστοσύνης: κάθε γιατρός που παραπέμπει ασθενή σε συνάδελφό του το κάνει για το καλό του αρρώστου, περιμένοντας την καλύτερη δυνατή εξυπηρέτηση και τη λύση (ή έστω τη βοήθεια) στο πρόβλημά του.
     Ρωτώ πάντα τους νέους ασθενείς μου ποιος τους έχει μιλήσει για μένα. Με βάση τις απαντήσεις τους, με τα χρόνια έχω καταλήξει σε δυο κριτήρια επαγγελματικής καταξίωσης, αν μπορώ να το θέσω έτσι, χωρίς καμιά διάθεση αυταρέσκειας. Το ένα είναι όταν έρχονται σταλμένοι από κάποιον γιατρό που δεν τον γνωρίζω. Προφανώς κι εκείνος από κάποιον άλλο, ασθενή ή συνάδελφο, έμαθε το όνομά μου. Το δεύτερο είναι όταν μου αναφέρουν το όνομα κάποιου άλλου ασθενούς, και η αναδρομή στο αρχείο δείχνει ότι τον είχα δει μια φορά μόνο πριν από χρόνια. Το γεγονός ότι πολύ καιρό αργότερα με θυμήθηκε και με σύστησε και σε άλλον αποτελεί μια μικρή ικανοποίηση, μια θετική ανάδραση στην καθημερινή εργασία.
     Αφορμή για τις σκέψεις αυτές μου έδωσε μια πρόσφατη ματιά σε φάκελο παλιού αρρώστου: συνειδητοποίησα ότι ο γιατρός που μου τον είχε συστήσει πέθανε πριν μερικά χρόνια. Κινούμενος από την παρατήρηση αυτή έψαξα στα γρήγορα το αρχείο για άλλες συναδελφικές απώλειες, και διαπίστωσα ότι καμιά εικοσαριά ‘παραπέμποντες ιατροί’ έχουν πάρει τον ίδιο δρόμο στα χρόνια που πέρασαν. Σε μεγάλη ηλικία οι περισσότεροι, αλλά και με εξαιρέσεις, παλαίμαχοι της ιατρικής, προσωπικοί φίλοι, πανεπιστημιακοί, στρατιωτικοί, νοσοκομειακοί, ιδιώτες, είχαν ένα ιδιαίτερο για μένα κοινό γνώρισμα: εμπιστεύθηκαν κάποτε έναν νεοφερμένο από το εξωτερικό πνευμονολόγο, στα πρώτα χρόνια της εργασίας του στην Ελλάδα, χωρίς κανένα ιδιοτελές κίνητρο. Από όλους διδάχθηκα κάτι, όλοι απολάμβαναν την εκτίμηση των αρρώστων τους για το ιατρικό τους ήθος. Μερικοί κάποια στιγμή χρειάσθηκαν και τη δική μου φροντίδα. Όλους τους θυμούμαι με ευγνωμοσύνη, όλοι έχουν μια θέση σ’ ένα μικρό δίπτυχο, μαζί με τους πολλούς ασθενείς που «δια παθημάτων ετελειώθησαν» τα χρόνια αυτά. Ο Θεός λοιπόν ας αναπαύσει τους δούλους του Νικόλαο, Θεμιστοκλή, Δημήτριο, Νικόλαο, Γεώργιο, Γεώργιο, Παναγιώτη, Ευάγγελο, Ιωάννη, Λάζαρο, Ιωάννη, Αγγελική, Γρηγόριο, Ευστάθιο, Σωτήριο, Αλεξάνδρα, Κωνσταντίνο, Χαρά και Μιχαήλ, και όποιον άλλον ίσως δεν γνωρίζω. Ας είναι αιωνία η μνήμη τους και θετική έμπνευση το παράδειγμά τους.

Μέτρα και σταθμά

Είναι γνωστό από παλιά ότι οι νόμοι είναι σαν τους ιστούς της αράχνης: πιάνουν τα μικρά έντομα, ενώ τα πουλιά απλώς τους σχίζουν και περνούν άθικτα από μέσα τους. Η αλήθεια αυτή επαληθεύεται από την πρόσφατη ιστορία με την καθαρίστρια και το πλαστό απολυτήριο (απολύτως απαραίτητο, διότι η σκούπα και το σφουγγαρόπανο προφανώς διδάσκονται στην Στ’ και όχι στην Ε’ Δημοτικού). [Δείτεκαι το πολύ ωραίο άρθρο του Χρ. Μιχαηλίδη].
     Ταυτόχρονα διαβάζουμε στα ΝΕΑ για μια υπόθεση ανάθεσης δημοσίου έργου σε εταιρεία ιδιοκτησίας των αδελφών του πρωθυπουργού, που επετεύχθη με πλαστή ασφαλιστική ενημερότητα. Όπως λέει το δημοσίευμα, δεδομένου ότι το πλαστό έγγραφο χρησιμοποιήθηκε για την ανάληψη δημοσίου έργου ύψους 1,1 εκ ευρώ, η δίωξη θα έπρεπε να ασκηθεί με βάση το άρθρο 216 παρ. 3 διότι η πράξη έχει κακουργηματικό χαρακτήρα (πλαστογράφηση με στόχο περιουσιακή βλάβη ή όφελος άνω των 150.000 ευρώ και μάλιστα με τις επιβαρυντικές περιστάσεις του νόμου περί καταχραστών του Δημοσίου που επισύρει ποινή κάθειρξης έως 20 ετών). Ωστόσο, όταν έφτασε να δικαστεί η υπόθεση, ο υπόδικος διώχθηκε αρχικά με το πλημμεληματικού χαρακτήρα άρθρο 216 παρ. 2 που ορίζει ποινή φυλάκισης ως 5 έτη με αναστολή. Στο δε ακροατήριο η έδρα αποφάσισε ξαφνικά ότι η δίωξη πρέπει να γίνει βάσει της προνομιούχου παραλλαγής του άρθρου 217 που προβλέπει ακόμη ελαφρύτερη ποινή φυλάκισης έως 1 έτος, διότι αφορά περιπτώσεις χρήσης πλαστού εγγράφου με σκοπό αποκλειστικά την κάλυψη βιοτικών αναγκών του υπαιτίου ή τρίτου και μάλιστα χωρίς να απειλείται ή να προκύπτει βλάβη στην περιουσία άλλου (προφανώς το 1,1 εκατομμύριο προοριζόταν για άμεσες βιοτικές ανάγκες, ας πούμε ένα καρβέλι ψωμί). Τελικά η υπόθεση ουδέποτε εξετάστηκε επί της ουσίας στη δίκη που έγινε το Σεπτέμβριο του 2017. Και αυτό γιατί, με βάση την ισχύουσα νομοθεσία, τα πλημμελήματα που τιμωρούνται με φυλάκιση μέχρι δύο ετών ή με χρηματική ποινή και τελέστηκαν μέχρι μια ορισμένη ημερομηνία (31/3/16) θεωρούνται παραγεγραμμένα.
     Το γεγονός ότι το επώνυμο του κατηγορουμένου ήταν ταυτόσημο με εκείνο του πρωθυπουργού σίγουρα δεν έπαιξε κανένα ρόλο στην έκδοση της απόφασης: κάθε άλλη σκέψη ή υπόνοια είναι εκ του πονηρού.

Βλακ Φράιντεϊ

Μας έχουν μαυρίσει τα μάτια και τα μυαλά τόσες μέρες και βδομάδες τώρα: έρχεται, νάτη, έφτασε η Μαύρη Παρασκευή! Όπως τραγουδούσαμε παλιά «Ο Μάιος μας έφτασε, εμπρός βήμα ταχύ, να τον προϋπαντήσουμε, παιδιά, στην εξοχή!», κάπως έτσι και τώρα. Μόνο που προορισμός πλέον δεν είναι η εξοχή αλλά τα πολυκαταστήματα, μικρά και μεγάλα, φυσικά και διαδικτυακά, που ανοίγουν από τα ξημερώματα και ρίχνουν τις τιμές και όποιος προλάβει. Να κάνει τι; Να αγοράσει πράγματα που (πολύ πιθανόν) δεν χρειάζεται, μόνο και μόνο επειδή είδε τη ‘μαύρη μέρα’ στο ημερολόγιο. Με το λέγε-λέγε έχει δημιουργηθεί ένας εισαγόμενος παγκόσμιος παραλογισμός που βέβαια υπαγορεύεται αποκλειστικά από τη θεά Κατανάλωση. Πίσω του κρύβεται μια ολόκληρη ψυχολογία, βασισμένη στην επιστημονική πλύση εγκεφάλου, στην οποία είναι πολύ δύσκολο να αντισταθεί κάποιος με την κοινή λογική, είτε πελάτης είτε έμπορος. Η πληκτρολόγηση του τίτλου με λάθος αλφάβητο μάλλον της ταιριάζει. Γιατί όμως τόσο σκοτεινό όνομα; Θα μπορούσαν να τη βαφτίσουν Παγκόσμια Ημέρα Σπατάλης, ώστε να είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα. Αλλά ποιος αντέχει την αλήθεια;

Χαιρετίσματα

Δεν παρακολουθώ ιδιαίτερα το λαϊκό άσμα και μου ξεφεύγουν πάμπολλα τραγούδια, κάποια αξιόλογα. Όπως το παρακάτω άσμα της Χαρούλας Αλεξίου, που το πέτυχα σήμερα το πρωί στο ραδιόφωνο και το βρήκα ιδιαίτερα εύστοχο: 

      «Σου στέλνω χαιρετίσματα με δυο μικρά πουλιά,

      λιγότερα συνθήματα και πιο πολλή δουλειά»

Το τραγούδι, όπως μαθαίνω από το Διαδίκτυο, είναι γραμμένο το 1976, και συνεπώς παραπέμπει σε μια πραγματικότητα που ζούμε με αυξανόμενη ένταση στη διάρκεια της ενήλικης ζωής μας. Όπου ‘συνθήματα’ διαβάστε ανακοινώσεις, εξαγγελίες, σχόλια, δηλώσεις και άλλα φλύαρα λεκτικά κατασκευάσματα που ολοένα πληθαίνουν στον δημόσιο λόγο, και σκοπό (και τελική κατάληξη βέβαια) έχουν την μη παραγωγή έργου. Μακάρι να άκουγαν οι πολιτικοί το μήνυμα αυτό, αν και αναρωτιέμαι πότε είναι λιγότερο επικίνδυνοι: όταν αδρανούν ή όταν (μας) δουλεύουν. Διότι τα αποτελέσματα της εργασίας τους συχνά είναι επώδυνα για το σύνολο και για την πατρίδα.

Σύνοψη ιστορικού

Μόλις έφθασα στην κλινική το πρωί, και πληροφορήθηκα από συνάδελφο ότι ο κυρ-Βασίλης είχε αναχωρήσει τα χαράματα από τον κόσμο αυτό. Παλιά η γνωριμία μας, τον άλλο μήνα θα έκλεινε δώδεκα χρόνια. Μετά από μια νοσηλεία που θα μπορούσε να είχε και άσχημη κατάληξη, ήρθε για πρώτη φορά στο ιατρείο με αναπνευστική ανεπάρκεια, χαμηλές εφεδρείες, χρήση οξυγόνου, και πολύ επιφυλακτικές προβλέψεις για την πρόοδό του. Η πορεία των πραγμάτων διέψευσε την πρόγνωση (μάθημα για τους θεράποντες), η αναπνοή βελτιώθηκε, μπόρεσε σε λίγο καιρό να μειώσει το οξυγόνο, έκανε ακόμη και χειρουργικές επεμβάσεις με καλή έκβαση. Δυο χρόνια αργότερα ένα αιματολογικό πρόβλημα πρόσθεσε τις δικές του επιβαρύνσεις και απαιτήσεις για αυξημένη θεραπεία, αλλά κι αυτό ξεπεράστηκε με τον καιρό. Από εκεί που δεν μπορούσε να περπατήσει έφτασε να κολυμπάει στη θάλασσα ξανά. Οι εξάρσεις με αφορμή κοινές ιώσεις ή άλλες λοιμώξεις δεν έλειπαν, αλλά το ‘σκάφος’ του κλυδωνιζόταν χωρίς να καταποντίζεται. Συντελούσε σ’ αυτό και η πάντα καλή διάθεσή του, ακόμη και στις φουρτούνες και τα μπουρίνια. Ωστόσο ο χρόνος δεν περνάει από πάνω μας δίχως συνέπειες: η μειωμένη αναπνοή σταδιακά επιβάρυνε την καρδιά, κι εκείνη με τη σειρά της επηρέασε και τα νεφρά. Οι εισαγωγές του τώρα είχαν αφορμή κυρίως τα υπόλοιπα συστήματα, αλλά και οι ανάγκες για οξυγόνο μεγάλωναν. Το νήμα ξέφτιζε, και γινόταν κλωστή, κι εμείς αναρωτιόμασταν ως πότε θα άντεχε. Η τελευταία νοσηλεία παρατάθηκε περισσότερο από το συνηθισμένο. Κι εκεί που προγραμματίζαμε την έξοδο για το σπίτι, ήρθε η τελική ανατροπή: ένας απρόοπτος πυρετός χάλασε την εύθραυστη ισορροπία, και το νήμα κόπηκε. Τα λάδι στο καντήλι της ζωής τέλειωσε, και ο κυρ-Βασίλης μετά από δώδεκα χρόνια προετοιμασίας πέρασε τον Αχέροντα. Καλόν Παράδεισο να έχει. Δόξα τω Θεώ.

Επέτειος

Χρόνια του πολλά! Να ζήσει.. αλλά τι λέω; Αφού «ζει» εδώ και σαρανταπέντε χρόνια! Κάθε χρόνο του ανάβουμε όχι κεριά στην τούρτα αλλά φωτοβολίδες, κάδους απορριμμάτων, μολότωφ, βαρελότα, τραγουδάμε «Να ζήσεις, Πολυτεχνείο, και χρόνια πολλά» και «Happy birthday to you» (για να το καταλαβαίνουν και στην πρεσβεία) και καταλήγουμε εκεί απ’ όπου αρχίσαμε: «Ψωμί, παιδεία, ελευθερία». Μη έχοντας μάθει τόσα χρόνια ότι το ψωμί το κερδίζουμε με τον ιδρώτα του προσώπου μας, την παιδεία την αποκτούμε με προσωπική προσπάθεια, μελετώντας και όχι με καταλήψεις και ξημεροβράδιασμα σε ατέρμονες συνελεύσεις περί παντός επιστητού εκτός της επιστήμης μας. Όσο για την ‘ελευθερία’, αν εννοούμε τη δυνατότητα να καταστρέφουμε ανενόχλητοι και κατά βούλησιν τη δημόσια περιουσία και ό,τι άλλο βρίσκουμε στο δρόμο μας, αυτή την απολαμβάνουμε ‘υπερεκπερισσού’ κάθε χρόνο τέτοια μέρα, και σε όποια άλλη ευκαιρία μας δίνεται. Να τη χαιρόμαστε, να μας ζήσει κι αυτή!

Διαβάστε και τα σχετικά της Μ. Κατσουνάκη και του Τ. Θεοδωρόπουλου στη χθεσινή Καθημερινή.

Ολοκαύτωμα

Εδώ και τόσες μέρες βλέπουμε καθημερινά τις καταστροφικές πυρκαγιές στην Καλιφόρνια συνεχώς να επεκτείνονται, τον αριθμό των θυμάτων και των αγνοουμένων να αυξάνεται, το μέγεθος της καταστροφής να ξεφεύγει από τα όρια των υπολογισμών. Μέχρι τώρα υπάρχουν 71 νεκροί και πάνω από 1000 αγνοούμενοι, 52.000 άνθρωποι έχουν μετακινηθεί από τα σπίτια τους, έχουν καεί ολοσχερώς 12.000 κατοικίες και άλλα κτίσματα, ενώ η έκταση της φωτιάς έχει φτάσει τα 220 τετραγωνικά μίλια (πάνω από 560 τετραγωνικά χιλιόμετρα). Παρατεταμένη ξηρασία, απουσία βροχών σε μια εποχή που φυσιολογικά έπρεπε να βρέχει, και άνεμοι αδιάκοποι -- εν πολλοίς συμπτώματα και αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής -- είναι οι κύριοι συντελεστές της καταστροφής. Τραγική ειρωνεία (αν είναι αυτή η πρέπουσα έκφραση): μια πόλη με το όνομα Paradise μετατράπηκε ολοσχερώς σε... κόλαση: όλα έγιναν στάχτη. Ας σημειώσουμε εν παρόδω ότι τα περισσότερα σπίτια στις ΗΠΑ χτίζονται με ξύλο (εκτός άλλων λόγων και για τον φόβο των σεισμών), που σημαίνει ότι δεν λείπουν τα εύφλεκτα υλικά. Τι να πει κανείς; Είναι νωπές ακόμη οι μνήμες και στην Ελλάδα από τη θερινή καταστροφή στο Μάτι, και μπορούμε να νιώσουμε τη φρίκη. Άνθρωποι χάνονται και υποφέρουν σε κάθε γωνιά του πλανήτη, ανεξάρτητα από βιοτικό επίπεδο, χρώμα, φυλή, εθνικότητα, θρήσκευμα. Ας θυμόμαστε να τους μνημονεύουμε στις προσευχές μας. «Ὁ Θεὸς ἡμῶν καταφυγὴ καὶ δύναμις, βοηθὸς ἐν θλίψεσι ταῖς εὑρούσαις ἡμᾶς σφόδρα».

Προσόντα

Κάθε τόσο έρχεται κάτι νέο να μας ξαφνιάσει. Έτσι μαθαίνουμε ότι ο Ιάπωνας υπουργός που είναι υπεύθυνος για την ψηφιακή ασφάλεια δεν έχει χρησιμοποιήσει ποτέ ο ίδιος υπολογιστή, όπως ομολόγησε στη βουλή. «Από τα 25 μου δίνω εντολές στους υπαλλήλους και τους γραμματείς μου, κι έτσι εγώ δεν χρησιμοποιώ κομπιούτερ», είπε ο 68χρονος υπουργός, το επώνυμο του οποίου είναι – μη γελάσετε, παρακαλώ! – Σακουράδα. 

     Αλλά, εδώ που τα λέμε, προς τι η έκπληξη; Απ’ όσα ξέρουμε για τους πολιτικούς εν γένει, και ιδίως παρ’ ημίν, η γνώση σχετικά με το αντικείμενο του υπουργείου δεν είναι απαραίτητη, ίσως ούτε καν επιθυμητή προϋπόθεση για να διοριστείς στην ποθητή καρέκλα. Αν ρίξουμε μια πρόχειρη ματιά στα υπουργεία μας και τους επικεφαλής τους, τρέχοντες και προαπελθόντες, θα διαπιστώσουμε του λόγου το ασφαλές. Άμυνα, εξωτερική πολιτική, παιδεία, υγεία (για να θυμηθούμε τα πιο ουσιαστικά παραδείγματα) αποτελούν χώρους πρόσφορους για απασχόληση συνήθως κομματικά ευνοουμένων ερασιτεχνών, που βέβαια δεν μπορούν να γίνουν ειδικοί επαγγελματίες (με την υγιή έννοια του όρου) απλώς με το να φορέσουν φόρμες παραλλαγής ή λευκές μπλούζες (ίσως να διαφέρουν κάπως τα πράγματα στα οικονομικά υπουργεία, όπου ο κόμπος φτάνει στο χτένι και «ανάγκα και θεοί πείθονται»). Από αυτή την πραγματικότητα πιθανώς πηγάζει και η διάχυτη πεποίθηση ότι οποιοσδήποτε είναι ικανός για όλα, με τα γνωστά αποτελέσματα στη δημόσια ζωή. Συνεπώς, τι χρειάζονται οι εξετάσεις, οι αξιολογήσεις και τα παρόμοια;

Εκκλησία

Κοντά στα άλλα τρέχοντα θέματα της επικαιρότητος ανέκυψε ως πυροτέχνημα και η σχέση Εκκλησίας-κράτους. Ίσως και να χρησιμοποιείται ακριβώς ως πυροτέχνημα, για να μη βλέπουμε τα υπόλοιπα ’θάματα’ και δυσφορούμε για το κλίμα της γενικευμένης ανάπτυξης που θάλλει στη χώρα μας. Πολλά και διάφορα έχουμε να ακούσουμε με την αφορμή αυτή, και σίγουρα δεν θα πλήξουμε (αν αυτή είναι η σωστή έκφραση). Ας επισημάνουμε προς το παρόν ένα γλωσσικό πρόβλημα στην αμοιβαία κατανόηση και τη συζήτηση για το θέμα. Τα ονόματα, οι λέξεις, οι όροι, μπορεί να ορίζουν αλλά και να χωρίζουν, να αφορίζουν, να διχάζουν.  Ωστόσο ‘η των ονομάτων επίσκεψις’ είναι απαραίτητη ως βάση συζήτησης, και γι’ αυτό αναπόφευκτη. Δεν ξέρω αν τελικά μας βοηθάει να ξεμπλέξουμε λίγο το κουβάρι ή αν μας μπερδεύει χειρότερα, όμως ας την επιχειρήσουμε.
     Τι σημαίνει λοιπόν ‘εκκλησία’; Απλό ε; Σκεφθήτε το ξανά. Από τις πρώτες μέρες μετά την Πεντηκοστή ‘ὁ Κύριος προσετίθει τοὺς σῳζομένους καθ᾿ ἡμέραν τῇ ἐκκλησίᾳ’, δηλ. στο σύνολο των ‘σωζομένων’.  Ο Απόστολος Παύλος δίνει τον ορισμό, ότι είναι ‘τὸ σῶμα αὐτοῦ [του Χριστού], τὸ πλήρωμα τοῦ τὰ πάντα ἐν πᾶσι πληρουμένου’, τον οποίο επαναλαμβάνει, συμπληρώνει και διευκρινίζει σε πολλά σημεία στις επιστολές του. ‘Το σώμα των πιστών με κεφαλή τον Χριστό’ θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε με λίγες λέξεις, με ό,τι αυτό σημαίνει και συνεπάγεται για τα μέλη (συνειδητή πίστη στην κεφαλή, αγάπη προς εκείνη και προς όλα τα λοιπά μέλη, εξάρτηση αμοιβαία και οπωσδήποτε από την κεφαλή, που τρέφει και συντηρεί το σώμα). Αυτός είναι ο αγιογραφικός, πατερικός, θεολογικός ορισμός, με τη γνησιότητα και τη σαφήνεια που οι πηγές του εγγυώνται.
     Θα ήταν πολύ απλό αν τα πράγματα σταματούσαν εδώ και αν ‘εκκλησία’ σήμαινε αυτό και μόνο. Όμως ιστορικά η λέξη έχει ντυθεί με πολλά επιμέρους ‘ενδύματα’ που χρησιμοποιούνται από διαφορετικές ομάδες με μικρότερη ή μεγαλύτερη επίγνωση αυτού που λένε: η χρήση της λέξης μπορεί να είναι συμβατική, καθαρά συμβολική ή και καταχρηστική, να έχει επικρατήσει απλώς από ιστορική συνήθεια μια και δεν επινοήθηκε ή δεν καθιερώθηκε κάποιος διαφορετικός όρος. Έτσι στην Ελλάδα και για πολύ κόσμο σημαίνει κυρίως τον διοικητικό οργανισμό που διαχειρίζεται το καθαρά κοσμικό μέρος της. Κάποιοι μάλιστα ως εκκλησία εννοούν μόνο τους κληρικούς και αγνοούν το λαϊκό ‘πλήρωμα’. Με άλλη χρήση σημαίνει ένα μέρος του όλου που ορίζεται γεωγραφικά ή εθνολογικά (εκκλησία της Ελλάδος, της Κρήτης, της Θεσσαλονίκης, εκκλησίες της διασποράς κτλ.), που φτάνει ακόμη και σε ταύτιση με τη χώρα ή το έθνος. Σημαίνει ακόμη (έστω και καταχρηστικά) σύνολα ανθρώπων που ανήκουν σε διαφορετικές Χριστιανικές ομολογίες (Ορθόδοξη εκκλησία, Ρωμαιοκαθολική εκκλησία) ή σε κομμάτια του ιδίου σώματος (π.χ. πόσες Ορθόδοξες ή πόσες Ρωσικές εκκλησίες υπάρχουν;). Και βέβαια ας μην προχωρήσουμε την ανάλυση στο αν εκκλησία και θρησκεία είναι το ίδιο πράγμα ή κάτι παραπλήσιο ή δυο εντελώς διαφορετικές έννοιες· ακόμη δεν ξεμπλέξαμε με τον ένα όρο, πάμε να εισαγάγουμε και δεύτερο;
     Κατέγραψα  τις παραπάνω σκέψεις – που κατά καιρούς με έχουν αποσπασματικά απασχολήσει – μετά την ανάγνωση του πρόσφατου άρθρου του Χρ. Γιανναρά με τίτλο ‘Χωρισμός, ο συνεπέστερος δυνατός’ [Καθημερινή 11/11/2018] και άλλων σχετικών κειμένων τις τελευταίες μέρες. Δεν θα κρίνω εδώ όσα διάβασα, απλώς θα θέσω δυο ερωτήματα, στον εαυτό μου πρώτα και ευρύτερα στη συνέχεια. Το ένα: πόσοι από τους Χριστιανούς βλέπουμε εαυτούς ως μέλη της Εκκλησίας με τον ορισμό του Αποστόλου Παύλου; Το άλλο: με δεδομένη την πολυσήμαντη χρήση του όρου που πρόχειρα σκιαγράφησα παραπάνω, ποια ‘εκκλησία’ θα πρέπει να χωρισθεί (ή να μη χωρισθεί) από το κράτος; Κι ένα τρίτο (που προκύπτει από τα άλλα δύο): μπορεί να γίνει εύκολα λόγος για χωρισμό κράτους-εκκλησίας χωρίς να ληφθεί υπόψη η ιστορική σχέση που έχει διαμορφωθεί μεταξύ των δύο; Για να χρησιμοποιήσω ένα πρόχειρο κοσμικό παράδειγμα, αν η έξοδος της Βρετανίας (το λεγόμενο Brexit) από την Ευρωπαϊκή Ένωση, δηλ. από μια σχέση με παρελθόν μόλις μερικών δεκαετιών, είναι τόσο δύσκολη στον σχεδιασμό και την υλοποίησή της, πόσο πιο σύνθετη υπόθεση μπορεί να είναι η διάζευξη μιας σχέσης με ιστορία χιλιετιών;
     Ας κλείσουμε όμως με τον σήμερα εορταζόμενο Άγιο Ιωάννη Χρυσόστομο, κι ας θυμηθούμε λίγα από εκείνα τα περίφημα που έλεγε πριν φύγει για την εξορία: «Οὐδὲν Ἐκκλησίας δυνατώτερον, ἄνθρωπε. Λῦσον τὸν πόλεμον, ἵνα μὴ καταλύσῃ σου τὴν δύναμιν. Μὴ εἴσαγε πόλεμον εἰς οὐρανόν. Ἄνθρωπον ἐὰν πολεμῇς, ἤ ἐνίκησας ἤ ἐνικήθης. Ἐκκλησίαν δε ἐάν πολεμῇς, νικῆσαι σε ἀμήχανον· ὁ Θεός γάρ ἐστιν ὁ πάντων ισχυρότερος. Ἐκκλησίας οὐδὲν ἴσον. Ἡ Ἐκκλησία οὐδέποτε γηρᾷ. Τείχη βάρβαροι καταλύουσιν, Ἐκκλησίας δὲ οὐδὲ δαίμονες περιγίγνονται. Πόσοι ἐπολέμησαν τὴν ἐκκλησίαν καὶ οἱ πολεμήσαντες ἀπώλοντο; αὕτη δὲ ὑπὲρ τοὺς οὐρανοὺς ἀναβέβηκε. Ἡ Ἐκκλησία οὐρανοῦ ἰσχυροτέρα. Πόσοι τύραννοι ἠθέλησαν περιγενέσθαι τῆς Ἐκκλησίας;… Ποῦ οἱ πολεμήσαντες; Σεσίγηνται και λήθῃ παραδέδονται. Ποῦ δὲ ἡ Ἐκκλησία; Ὑπὲρ τὸν ἥλιον λάμπει. Τὰ ἐκείνων ἔσβεσται, τὰ ταύτης ἀθάνατα». Και βέβαια ο Άγιος ήξερε για ποια Εκκλησία μιλούσε.

Ιστορική μνήμη

Πώς τιμούν οι λαοί τους νεκρούς των πολέμων τους; Πρωτίστως με τη μνήμη: δεν τους αφήνουν να θαφτούν σε κάποιο χρονοντούλαπο, αλλά με κάθε πρόσφορη ευκαιρία ανασύρουν από το παρελθόν ιστορίες με ιδιαίτερο περιεχόμενο και τις θυμίζουν και στους επερχομένους, ώστε η ιστορική συνέχεια να διατηρείται. Μια τέτοια διάβασα τις προάλλες στη Guardian. Μια Αγγλίδα μητέρα έχασε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο πέντε γιούς (21, 22, 26, 30 και 37 ετών) μέσα σε μια περίοδο 22 μηνών στα μέτωπα της Γαλλίας και του Βελγίου. Η τοπική κοινωνία στη μικρή πόλη όπου έμενε η χήρα μητέρα συγκινήθηκε ιδιαίτερα από τις επανειλημμένες απώλειες, και η σύζυγος του τοπικού εφημερίου πήρε την πρωτοβουλία και έγραψε στη βασίλισσα εκθέτοντας τα γεγονότα και ζητώντας να αποστρατευθεί ο έκτος γιος της οικογένειας ώστε να μείνει ένας τουλάχιστον με την μητέρα του. Λίγο αργότερα έλαβε απάντηση ότι η βασίλισσα προώθησε το αίτημά της στις στρατιωτικές αρχές, και ο τελευταίος γιος απολύθηκε και γύρισε στο σπίτι του το φθινόπωρο του 1918. Η εφημερίδα δημοσιεύει την ιστορία αυτή με την αφορμή της Ημέρας Μνήμης (Remembrance Day) που γιορτάζεται κάθε χρόνο την πρώτη Κυριακή του Νοεμβρίου και φέτος συμπίπτει με την εκατοστή επέτειο από τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
     Σίγουρα και η ελληνική ιστορία δεν στερείται τέτοιων γεγονότων και προσωπικών μαρτυριών. Στα πλαίσια των εκάστοτε εορτασμών για πολεμικές επιχειρήσεις και νίκες καλό είναι να γίνεται και ανάμνηση των θυμάτων. Ένα επίσημο μνημόσυνο για τους νεκρούς των πολέμων θα ήταν το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε για να διατηρούμε άσβεστη την ιστορική μνήμη, χωρίς την οποία προχωρούμε ακόμη πιο κοντά στην καθολική λήθη. Κι ας δανεισθούμε και κάτι ακόμη από τους Άγγλους, που τέτοιες μέρες αφήνουν παράμερα κάθε ίχνος κομματικής διαφοράς και αντιπαράθεσης και μετέχουν συλλογικά στις εκδηλώσεις αυτές, φέροντας τη συμβολική κόκκινη παπαρούνα στο πέτο τους.

Ένας πρίγκηπας της μουσικής

Σημείωση: Το κείμενο γράφτηκε από τον φίλο Σάββα ως προσωπική ανάμνηση τον Ιούλιο 2018, με τα μάτια της ψυχής ενός χορωδού της παιδικής χορωδίας ΧΜΟ της δεκαετίας του 1960. Δημοσιεύεται με την ευκαιρία της πρόσφατης εκδημίας του μαέστρου Αντώνη Κοντογεωργίου, του οποίου σήμερα τελείται το 40ήμερο μνημόσυνο.

Στη μνήμη του πρίγκηπα της μουσικής Αντώνη Κοντογεωργίου

Η ΘΕΙΑ ΠΡΟΝΟΙΑ

      Αντώνης Κοντογεωργίου. Το ορφανό φτωχόπαιδο της νεαρής χήρας με τα τρία μικρά παιδιά, που μεγάλωσε τα δύσκολα χρόνια μετά τον πόλεμο μέσα στην στέρηση και την ανέχεια στην Τούμπα της Θεσσαλονίκης, ήθελε ο Θεός να εξελιχθεί σε ένα προικισμένο πολυτάλαντο μουσικό. Συνεχείς ήταν οι εμφανίσεις της Θείας Πρόνοιας στη ζωή του, είτε υπό τη μορφή ανθρώπων ή περιστάσεων που τον βοηθούσαν συνεχώς στο να γνωρίσει τη σοβαρή μουσική και να τη σπουδάσει σε όλα τα επίπεδα, ώστε να πετύχει αργότερα τη μεγάλη καταξίωση τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό.

      Τίποτε όμως δεν ήταν τυχαίο, όλα είχαν τη σφραγίδα της Πρόνοιας του Θεού, ώστε να δοξασθεί το Όνομά Του με την παιδική χορωδία την οποία ανασυγκρότησε και διεύθυνε ο Αντώνης την δεκαετία του ’60, την χρυσή εποχή της χορωδίας, που εκτός των άλλων προσέφερε αγωνιστικό φρόνημα και πολιτισμό. Η χορωδία αυτή «όργωσε» την πατρίδα μας φθάνοντας μέχρι την Κύπρο. Σε κάθε της εμφάνιση έστελνε μηνύματα-βιώματα σαν ακτίνες που διαπερνούσαν τις διψασμένες ψυχές των ακροατών της που ξανάστελναν πάλι πίσω αγάπη, χαρά, συγκίνηση και ενθουσιασμό.

       Ακόμη, μέσα στο σχέδιο του Θεού ήταν να βρεθούν και να πλαισιώσουν τη χορωδία μία δεκάδα από ξεχωριστούς συνεργάτες, όπως ήταν ο γενικός υπεύθυνος της χορωδίας Ιωάννης Καλέτσαρης, που συνδύαζε μεγάλες ικανότητες στα τεχνικά και καλλιτεχνικά θέματα, με σπάνια οργανωτικά και διοικητικά προσόντα. Επίσης φωνάρχες, στιχουργοί και ο πιανίστας, συνεργάσθηκαν αρμονικά με τον μαέστρο επιλέγοντας κατ’ αρχήν μουσικά έργα από την Ελλάδα αλλά και το εξωτερικό, διασκευάζοντάς τα με υπέροχους στίχους που μιλούσαν στις καρδιές. Έτσι, δημιουργήθηκαν μοναδικά μουσικοποιητικά ηχοκεντήματα, που πρώτη φορά ακουγόταν στη χώρα μας από μια αγγελική παιδική χορωδία. 

Ο ΜΑΕΣΤΡΟΣ

     Τι να πρωτοθυμηθεί κανείς από τη χορωδία αυτή; Κατ’ αρχήν υπήρχε μεγάλη αυστηρότητα στην επιλογή των χορωδών από τον ίδιο τον μαέστρο, που εξέταζε τον ενδιαφερόμενο παίζοντας κάτι στο πιάνο. Ακόμη, ατελείωτες ήταν και εξαντλητικές οι δίωρες πρόβες, δύο φορές την εβδομάδα στην αρχή χωριστά κατά φωνή με τον φωνάρχη (πρωτοτυπία σε επίπεδο χώρας την εποχή εκείνη απ’ τον Αντώνη) και μετά όλες οι φωνές με τον μαέστρο. Υπήρχε αυστηρότητα στον χρόνο προσέλευσης των χορωδών στις πρόβες, ενώ τρείς αδικαιολόγητες απουσίες σήμαιναν την αποβολή από την χορωδία. Σε περίπτωση εμφάνισης είχαμε και έκτακτες πολύωρες πρόβες.

    Αλλά παρόλο το πιεστικό πρόγραμμα που υπήρχε ώστε να μπορούμε να ανταποκριθούμε στις υποχρεώσεις μας ως χορωδοί, ο Αντώνης με την ετοιμότητα που τον διέκρινε στο λόγο του, μπορούσε με μεγάλη ευχέρεια και μαεστρία να μπαίνει στη ψυχολογία μας και να μας χαλαρώνει ευχάριστα με τον τρόπο του, παίρνοντας αφορμή από τυχαία περιστατικά κατά τη διάρκεια της πρόβας ή στα διαλείμματα. Έτσι, με μεγαλύτερο κέφι παρά την κούραση συνεχίζαμε την πρόβα.

        Λεπτομέρειες, όπως το ευχάριστο ύφος των χορωδών, η ακριβής είσοδος και έξοδος της χορωδίας, το ομοιόμορφο κράτημα, άνοιγμα και κλείσιμο της πάρτας και τόσα άλλα, ήταν συγχρονισμένα απόλυτα. Έπρεπε ακόμη όλα τα τραγούδια ή ύμνοι να «βγαίνουν» φυσικά, αβίαστα, χωρίς σφίξιμο, με άνεση. Γι’ αυτό μαθαίναμε απέξω σχεδόν όλα τα κομμάτια και απλώς πότε-πότε ρίχναμε μια ματιά στις πάρτες.

       Παρ’ όλες τις πρόβες όμως, μέχρι να φθάσουμε στη συναυλία, υπήρχε πάντα διάχυτη η αγωνία σε όλους τους χορωδούς και τα στελέχη για την εμφάνιση. Ευτυχώς, που ο μαέστρος μας ενέπνεε σιγουριά και εμπιστοσύνη με τη ψύχραιμη συμπεριφορά του, γι’ αυτό και στο τέλος «έβγαινε» το τραγούδι υπέροχα.

      Επιτέλους, η ώρα της εμφάνισης ήρθε. Καρδιοχτύπια, ιδρώτας και τρακ πάνω στα βάθρα που στεκόμασταν, για να είμαστε σωστοί φωνητικά, ιδιαίτερα σε μεγάλες επίσημες εμφανίσεις. Μετά από λίγο, εμφανιζόταν με έναν αέρα σιγουριάς, με γρήγορα και νευρικά βήματα ο μαέστρος μας. Υποκλινόταν στον κόσμο και τα πλούσια, όμορφα μαλλιά του, έπεφταν με χάρη μπροστά στο πρόσωπό του. Μετά γύριζε σε εμάς, ίσιαζε τα μαλλιά του, μας χαμογελούσε όλους πάντοτε για να μας εμψυχώσει, κι εμείς λυτρωμένοι ανταποδίδαμε το χαμόγελο. Έτσι μας τόνωνε το ηθικό και νιώθαμε αυτοπεποίθηση. Με μια κίνηση των χεριών του ανοίγαμε αστραπιαία τις πάρτες και ακούγαμε με μεγάλη προσοχή τα ίσα για κάθε φωνή χωριστά, ενώ με άλλη κίνησή του αρχίζαμε όλοι μαζί αμέσως το τραγούδι.

       Ο Αντώνης είχε μια ιδιαίτερη μαγνητική ακτινοβολία πάνω στη σκηνή, γι’ αυτό ήμασταν απόλυτα ενωμένοι μαζί του, αποδίδοντας με μεγάλη επιτυχία τα τραγούδια, αφού κάθε κίνηση ή μορφασμός του αμέσως εφαρμοζόταν από εμάς. Με τις μαγευτικές, άλλοτε απαλές και άλλοτε νευρώδεις κινήσεις των χεριών του, «χρωμάτιζε» ανάλογα τα τραγούδια ή τους ύμνους, σαγηνεύοντας τόσο το ακροατήριο όσο κι εμάς. Με το διαπεραστικό του βλέμμα, τις αλλαγές στις εκφράσεις του προσώπου και τις ανάλογες κινήσεις των χεριών, του κεφαλιού και του σώματος, μπορούσε και μετέδιδε καταπληκτικά σε εμάς τους χορωδούς για όλες τις φωνές και κάθε μια χωριστά, ό,τι έπρεπε να προσέξουμε, προσαρμόζοντας ανάλογα την ένταση της φωνής μας και αποδίδοντας τα ηχοχρώματα και τις ιδιαιτερότητες κάθε τραγουδιού ή ύμνου. Ήταν απόλυτη η συγκέντρωση και η προσοχή μας στον μαέστρο. Έτσι, αυτά τα μικρά παιδιά και τα λίγο μεγαλύτερα τραγουδούσαν με καταπληκτική δύναμη ψυχής. Γι’ αυτό μπορούσαν και μετέδιδαν στο ακροατήριο το περίσσεμα της καρδιάς τους, που συνέπαιρνε κάθε φορά τον κόσμο, που ξεσπούσε σε χειροκροτήματα, ζητωκραυγές, «μπιζαρίσματα», αλλά και δάκρυα χαράς και ευγνωμοσύνης, ξυπνώντας τους, ό,τι πιο ευγενικό και ωραίο είχαν μέσα τους. Και αυτό ήταν κάτι αμοιβαίο, δίναμε και παίρναμε. Ανεπανάληπτες οι στιγμές. Ήταν μια ανάβαση των ψυχών στον ουρανό. Πέρασαν τόσα χρόνια κι όμως δεν ξεχάστηκε αυτό το έντονο βίωμα που νιώθαμε τότε.

      Μετά την εκτέλεση, εισπράτταμε με ανακούφιση στο ύφος του μαέστρου την ικανοποίησή του από την απόδοσή μας, ενώ στο τέλος της συναυλίας το πλατύ του χαμόγελο, η υπόκλισή του σε μάς και η στον αέρα χειραψία του σε όλους μας χαροποιούσαν ιδιαίτερα. Γι’ αυτό και μέχρι σήμερα παραδεχόμαστε και εκτιμάμε βαθειά τον μαέστρο μας Αντώνη Κοντογεωργίου, που έγραψε μαζί με εμάς, τη χρυσή ιστορία της παιδικής χορωδίας των ΧΜΟ, που ήταν η καλύτερη παιδική χορωδία στην εποχή της και η πρώτη με διεθνές ρεπερτόριο στην Ελλάδα.

       Νιώθουμε πραγματικά υπερήφανοι που συνεργασθήκαμε μαζί του. Θα πρέπει να τονισθεί, ότι όταν ο Αντώνης διέπρεπε σαν μαέστρος της χορωδίας μας, ακόμη δεν είχε πάρει μαθήματα διεύθυνσης χορωδίας σε ανώτατο βαθμό στο εξωτερικό και κατά συνέπεια, ό,τι πέτυχε, ήταν από το μουσικό του ένστικτο και τα τάλαντα που του είχε δώσει ο Θεός.

Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΧΟΡΩΔΙΑΣ

           

      Πολύπλευρη ήταν η προσφορά της χορωδίας αυτής. Κατ’ αρχήν η καλλιέργεια των μελών της. Από την παιδική και εφηβική μας ηλικία μάθαμε να είμαστε υπεύθυνοι και πειθαρχημένοι, με συνέπεια στις υποχρεώσεις μας. Επίσης, μας καλλιέργησε αισθητικά και καλλιτεχνικά, αφού μπορούσαμε πλέον να διακρίνουμε την καλή από την κακή μουσική και εκτέλεση, αλλά και να μάθουμε να αγαπάμε και τα άλλα είδη τέχνης, όπως την ποίηση, τη ζωγραφική κλπ. Δεν είναι τυχαίο ότι ωφελήθηκε και η επόμενη γενιά. Τα παιδιά μας τα καμαρώσαμε να ασχολούνται με διάφορα είδη τέχνης, όπως και με τη μουσική, συμμετέχοντας ως μαέστροι ή χορωδοί σε σύνολα που παρουσίαζαν σοβαρή, παραδοσιακή ή βυζαντινή μουσική.

       Η χορωδία βοήθησε ακόμη, να δημιουργηθούν πραγματικές φιλίες με βαθιές ρίζες μεταξύ των συγχορωδών που διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα, με αξέχαστες εμπειρίες σε εκδρομές, συναντήσεις, κατασκηνώσεις κλπ. Γι’ αυτό και τόσο πρόθυμα και με ευχαρίστηση ανταποκρίθηκαν οι χορωδοί, στην τρελή ιδέα του γράφοντος να ξανασυσταθεί η χορωδία εκείνη της δεκαετίας του ’60 δύο φορές. Έτσι το 1994, μετά από 25 χρόνια σιγής από την τελευταία εμφάνιση της χορωδίας το 1969, με μαέστρο τον Αντώνη, που παρέμεινε απλός και καταδεκτικός όπως τότε που τον γνωρίσαμε, εμφανίστηκε η χορωδία στον ΦΑΡΟ, παρουσιάζοντας μερικά τραγούδια απ’ το πλούσιο ρεπερτόριο της, στα πλαίσια του εορτασμού των 50 χρόνων από την ίδρυσή της το 1944. Ακόμη, το 2004 σε συνάντηση μνήμης, η χορωδία έψαλε με τον Αντώνη στον Ι.Ν. Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης την τετράφωνη Θ. Λειτουργία που επεξεργάστηκε ο αξέχαστος Ρούλης Παπακωνσταντίνου. Ήταν πράγματι συγκινητικές οι στιγμές για όλους μας. Ευλογημένη απ’ το Θεό στ’ αλήθεια ήταν η περίοδος εκείνη της ζωής μας.

            Αξιόλογη ήταν και η θρησκευτική, εθνική και κοινωνική προσφορά της χορωδίας, αφού εκτός από τις συναυλίες της, στις εκδηλώσεις της υπήρχαν πάντα εξορμήσεις σε πόλεις και χωριά και ακριτικά φυλάκια, όπως και επισκέψεις σε ιδρύματα και νοσοκομεία. Η χορωδία με τις κρυστάλλινες φωνές που έβγαιναν μέσα από γελαστά, χαρούμενα, αγνά παιδικά και νεανικά πρόσωπα (χαρακτηριστική αφίσα της χορωδίας με τα παπιγιόν), εμψύχωνε τους νέους της δεκαετίας του 60 στον πνευματικό τους αγώνα, αλλά και στήριζε  και «δρόσιζε» τους μεγαλύτερους, που είχαν ζήσει δύσκολα χρόνια τόσο στον πόλεμο όσο και τη μεταπολεμική περίοδο.

       Η χορωδία ηχογράφησε στην Columbia και κυκλοφόρησε τρείς δίσκους με 12 τραγούδια που έγιναν ανάρπαστοι. Οι εκτελέσεις άψογες και μοναδικές, μάγευαν τις χιλιάδες των θαυμαστών της, ανεβάζοντας ποιοτικά το ελληνικό χορωδιακό τραγούδι και μουσική.

       Εξαιτίας αυτής της χορωδίας αρκετά από τα μέλη της έγιναν πετυχημένοι μουσικοί, ενώ προέκυψαν και άλλες χορωδίες που παρουσιάζουν μέχρι και σήμερα αρκετά κομμάτια από το ρεπερτόριό της. Μια από αυτές είναι η χορωδία του Ι.Ν. Αγ. Τριάδας Θεσ/νίκης, που ίδρυσε ο φωνάρχης της χορωδίας Θεόδωρος Παπακωνσταντίνου. Ο ίδιος επεξεργάστηκε υπέροχα και προσάρμοσε τη Θ. Λειτουργία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου για τετράφωνη χορωδία. Ήταν θεία σύλληψη το έργο αυτό, αν σκεφθεί κανείς την ηλικία του αξέχαστου Ρούλη (20-21 ετών) όταν ασχολήθηκε με αυτήν. Σε ανέβαζε στα ουράνια, εκεί δηλαδή που πήγε πολύ νωρίς ο δημιουργός της, ώστε να μη χάσει την αγνότητά του και να ζει με τους αγγέλους, συμψάλλοντας τη Λειτουργία αυτή για τη δόξα του Θεού. Έτσι έμεινε πολύτιμη κληρονομιά στις επόμενες γενεές, αφού μέχρι σήμερα έχει παρουσιασθεί σε αρκετά μέρη της χώρας, ενώ ψάλλεται σταθερά μέχρι σήμερα στην δεύτερη Θ. Λειτουργία στον Ι.Ν. Αγ. Τριάδας με μαέστρο τον άξιο συνεχιστή αδελφό του Ρούλη, τον Βασίλη Παπακωνσταντίνου.

      Η χορωδία των ΧΜΟ της χρυσής εποχής της δεκαετίας του ’60 έγραψε τη δική της μοναδική ιστορία. Χάρις ιδιαίτερα στον πολυτάλαντο και ιδανικό της μαέστρο Αντώνη Κοντογεωργίου, τα προικισμένα στελέχη και τους καλλίφωνους χορωδούς της, έφθασε σε υψηλά επίπεδα απόδοσης, τόσο στην μουσική εκτέλεση, όσο και την διάδοση του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού που τόσο είχε ανάγκη η πατρίδα μας. Γι’ αυτό και πιστεύω ακράδαντα, ότι τίποτε δεν ήταν τυχαίο. Ακόμη και τα όποια λάθη που έγιναν από ανθρώπινες αδυναμίες, έδειξαν ακόμη περισσότερο ότι ήταν ένα ανθρώπινο δημιούργημα και όλα εξαρτώνταν από την Θεία Πρόνοια, που τελικά έδινε την καλύτερη λύση σε κάθε περίπτωση, ώστε να πετύχει στη αποστολή της η χορωδία με την βοήθεια του Θεού.

Να είναι δοξασμένο το Όνομά Του.

Θεσσαλονίκη Ιούλιος 2018

                                                                            Δρ. Σάββας Κοτζαμανίδης

                                                                                          Γεωπόνος