In memoriam

 Επιστρέφοντας εις τα ίδια από χαλαρή οικογενειακή σύναξη σε χώρο διακοπών, μεσάνυχτα Σαββάτου, ανοίγω από συνήθεια την ιστοσελίδα της ‘Καθημερινής’ στο κινητό. Πρώτος τίτλος: Πέθανε ο Χρήστος Γιανναράς. Δεν πάω παρακάτω. Σταματώ, διαβάζω την σύντομη είδηση και αναλογίζομαι τι μου έχει μείνει από τον μεγάλο αυτό στοχαστή που ασχολήθηκε εντατικά με τη φυσιογνωμία της νεώτερης Ελλάδας και επηρέασε τη σκέψη πάμπολλων Ελλήνων και ξένων τα τελευταία πενήντα χρόνια.

     Λίγα μόνο από τα πολλά βιβλία του έχω διαβάσει αναλυτικά (πρόχειρα θυμούμαι το ‘Τίμιοι με την Ορθοδοξία’, το ‘Αλφαβητάρι της πίστης’, την ‘Κόκκινη πλατεία και τον θείο Αρθούρο’, το αυτοβιογραφικό και ανατρεπτικό ‘Καταφύγιο ιδεών’ και μερικά ακόμη). Η γνώση μου περί την φιλοσοφία είναι πολύ αναιμική για να μπορώ να κάνω τις διακρίσεις ανάμεσα σε κοινωνία και societas, λόγο και ratio, νόμο και lex, όπως τις έκανε εκείνος, αντιδιαστέλλοντας τον ανατολικό με τον δυτικό τρόπο σκέψης και ζωής, την αυθεντική Ορθοδοξία με τις δυτικές εκδοχές του Χριστιανισμού. Πολλές από τις κατά καιρούς επισημάνσεις του ήταν ιδιαίτερα εύστοχες και ‘τομώτερες ὑπὲρ μάχαιραν δίστομον’, άλλες ακούγονταν προκλητικές ή και αιρετικές απέναντι στο ελληνικό κατεστημένο, πολιτικό και θρησκευτικό. Θα περίμενε βέβαια κανείς και κάποιες πρακτικές προτάσεις για εφαρμογή ενός ‘διαφορετικού τρόπου του είναι’ (προσφιλής του φράση), αλλά ίσως δεν είναι αυτός ο ρόλος του φιλοσόφου. Όταν έγραφε το ‘Finis Graeciae’ πριν μερικές δεκαετίες, μπορεί να ακουγόταν απαισιόδοξος, μια σύγχρονη Κασσάνδρα. Όσο περνούσαν τα χρόνια, είχε την μάλλον θλιβερή ικανοποίηση (αν ευσταθεί ο όρος) να βλέπει τις προρρήσεις του να επαληθεύονται. Αυτό φαινόταν στις επιφυλλίδες του, που χαρακτηρίζονταν από έναν ολοένα αυξανόμενο πεσιμισμό: υποπτευόμουν από την αρχή περίπου πού ήθελε να φθάσει, δεν τις διάβαζα ολόκληρες. Συνήθως κατέληγαν σε μια παράγραφο με ελλιπείς, επιγραμματικές και αφοριστικές προτάσεις.

     Η είδηση είναι πολύ νωπή· οι κυριακάτικες εφημερίδες έχουν ήδη τυπωθεί. Ασφαλώς θα ακολουθήσουν νεκρολογίες και αναμνήσεις και κρίσεις και αφιερώματα στο έργο του. Για την ώρα μένω στις λίγες δικές μου εντυπώσεις, αλλά και στις πολλές αφορμές για σκέψη και σχολιασμό που κατά καιρούς μου έδωσε. Ο Θεός να τον αναπαύσει.                       

Αθυροστομία

Κάθε τόσο γίνεται πολύς λόγος όταν κάποιο δημόσιο πρόσωπο ξεστομίζει (είτε προφορικά είτε ψηφιακά) κάποιον απρεπή χαρακτηρισμό, συχνά υβριστικό για κάποιον άλλο (υπάρχει και πρόσφατο παράδειγμα). Δυστυχώς, εν ονόματι της καλώς νοουμένης ελευθερίας του λόγου έχουμε φθάσει ως κοινωνία να αποδεχόμαστε ως φυσιολογική κατάσταση την κάθε είδους αθυροστομία (υβρεολόγιο, χλευασμούς, ψευδολογίες κλπ.) χωρίς να αντιδρούμε, μήπως τυχόν και μας χαρακτηρίσουν ‘ακροδεξιούς’. Τυχόν διαμαρτυρία κατά του φαινομένου αυτού καταδικάζεται ως ‘λογοκρισία’. Ωστόσο, έχουμε δει στο παρελθόν (τόσο εδώ όσο και, κυρίως, σε άλλες χώρες) μεμονωμένες λέξεις να ανάβουν κυριολεκτικά φωτιές και να οδηγούν σε κοινωνικές εκρήξεις, συχνά με αθώα θύματα σε άλλες γωνιές της γης. Αν ο καθένας μας είναι πιο προσεκτικός στα λόγια του και αναλογίζεται τις πιθανές συνέπειες μιας άστοχης εκφοράς λόγου (μικρούς μας συμβούλευαν «πριν μιλήσουμε να βουτάμε τη γλώσσα στο μυαλό»), αυτό δεν αποτελεί λογοκρισία αλλά σύνεση. Επιτέλους, κάποια στιγμή θα πρέπει να μάθουμε να φερόμαστε ως λογικά και πολιτισμένα όντα.

[Δημοσιεύθηκε στην Καθημερινή]

Η φθορά της φύσης

Η κλιματική κρίση, οι διάφορες φυσικές καταστροφές, τα ακραία φαινόμενα που εδώ και πολύ καιρό είναι στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητος δημιουργούν βασανιστικά ερωτήματα στον άνθρωπο που προσπαθεί να σκεφθεί λίγο πιο πέρα από την επιφάνεια των πραγμάτων. Γιατί γίνονται όλα αυτά; Πού είναι ο Θεός σε όλη αυτή την απειλητική κατάσταση; Την απάντηση τη δίνει ο Απ. Παύλος στην προς Ρωμαίους επιστολή του [8:20-22]. Αντιγράφω τον σχολιασμό της από την σχετική πατρώα ομιλία*:

     «Περιμένει ἡ κτίση τὴ φανέρωση τῆς δόξας τῶν τέκνων τοῦ Θεοῦ, γιατὶ καὶ αὐτὴ ὑποτάχθηκε καὶ ὑποδουλώθηκε στὴ ματαιότητα, δηλαδὴ στὴ φθορὰ καὶ τὸν θάνατο. Ὑποτάχθηκε ὄχι μὲ τὴ θέλησή της ἢ ἀπὸ δικό της φταίξιμο, γιατὶ ἡ ἄλογη φύση δὲν ἔχει θέληση, ἀλλὰ ἐξαιτίας τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος τὴν ὑπέταξε στὴ φθορά, γιὰ νὰ διδάξει καὶ νὰ παιδαγωγήσει τὸν ἀποστάτη ἄνθρωπο. Ἀφοῦ δηλαδὴ ὁ ἄνθρωπος παρέβη τὴν ἐντολὴ τοῦ Θεοῦ καὶ καταδικάσθηκε στὴ φθορὰ καὶ τὸν θάνατο, ὁ Θεὸς μὲ τὴν πανσοφία του ἀποφάσισε νὰ ὑποτάξει στὴ φθορὰ καὶ τὴ φύση, ποὺ τὴν εἶχε δημιουργήσει χάριν τοῦ ἀνθρώπου. Καὶ τὸ ἔκανε αὐτό, γιὰ νὰ ὁδηγήσει τὸν ἄνθρωπο σὲ βαθύτερη συναίσθηση τῶν ἁμαρτιῶν του. Βλέποντας δηλαδὴ ὁ ἄνθρωπος ὅτι ἐξαιτίας του ἡ κτίση ὑποτάχθηκε στὴ φθορά, διαπιστώνει τὶς ὀλέθριες συνέπειες τῆς ἁμαρτίας καὶ μαθαίνει νὰ τὴ μισεῖ καὶ νὰ τὴν ἀποστρέφεται. Ὑποτάσσοντας ὅμως ὁ Θεὸς τὴν κτίση στὴ φθορά, ἔβαλε συγχρόνως καὶ τὴν ἐλπίδα καὶ τὴν προσδοκία ὅτι μιὰ μέρα τὰ πράγματα θὰ ἀποκατασταθοῦν στὴν ἀρχική τους κατάσταση. Οἱ ἄνθρωποι – ὅσοι φυσικὰ θὰ πιστέψουν καὶ θὰ ἀποδεχθοῦν τὴ χάρη τοῦ Θεοῦ – θὰ ἐλευθερωθοῦν ἀπὸ τὶς συνέπειες τῆς ἁμαρτίας καὶ θὰ συμμετάσχουν στὴ δόξα τοῦ Θεοῦ. Τότε καὶ ἡ κτίση θὰ ἀπαλλαγεῖ ἀπὸ τὴ δουλεία στὴ φθορὰ καὶ θὰ γίνει μαζὶ μὲ τὰ παιδιὰ τοῦ Θεοῦ ἐλεύθερη, ἀθάνατη καὶ ἄφθαρτη».

     [*π. Κων. Παπαγιάννη. Ομιλίες στην προς Ρωμαίους επιστολή. Εκδόσεις Περιβόλι της Παναγίας, Θεσσαλονίκη 2021, σελ. 138]

Αντιπυρικά

Άκουσα σε πρωινή ραδιοφωνική εκπομπή τον ακαδημαϊκό καθηγητή Κων. Συνολάκη, που ασχολείται με τις φυσικές καταστροφές  στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας. Πολύ καλές οι διαπιστώσεις του για τις πυρκαγιές, που με ημερολογιακή ‘συνέπεια’ ενέσκηψαν και φέτος στη χώρα μας και απείλησαν πάλι οικισμούς στην Αττική. Έμεινα σε δυο λέξεις που πρόφερε κατ’ επανάληψιν: εθνική συνεννόηση, και χαμογέλασα πικρά. Σαν ανέκδοτο ακούγεται, και μάλιστα ‘μαύρο’. Έχουμε δει πουθενά τέτοιου είδους συνεννόηση σε κάποιο από τα (ουκ ολίγα) σοβαρά θέματα που αντιμετώπισε και αντιμετωπίζει η χώρα όλα αυτά τα χρόνια; Οτιδήποτε συμβεί στον ελλαδικό χώρο γίνεται σε χρόνο dt αφορμή και αντικείμενο κομματικής αντιπαράθεσης. Βρέχει; Φταίει η κυβέρνηση. Δεν βρέχει; Φταίει η κυβέρνηση. Ανεβαίνει η θερμοκρασία; Κατεβαίνει η θερμοκρασία; Ανάβει φωτιά; Έχουμε πλημμύρα, σεισμό, ατύχημα; Μπορούμε να θέσουμε όποια ερωτήματα θέλετε, η άμεση απάντηση είναι προβλέψιμη και δεν πρόκειται να αλλάξει.

     Δεν είμαι συνήγορος της κυβέρνησης, ούτε έχω οποιοδήποτε όφελος ή συμφέρον να την δικαιολογώ. Ωστόσο, άλλο είναι η κριτική (ουσιαστική και εποικοδομητική και στον κατάλληλο χρόνο) και άλλο η συνεννόηση και ο σχεδιασμός για θέματα που είναι πολύ μεγαλύτερα από το προσωπικό ‘εγώ’ ή το κομματικό συμφέρον οποιουδήποτε προσώπου ή φορέα. Η ελληνική πραγματικότητα βρίθει από παραδείγματα τέτοιας ‘συνεννόησης κωφών’ και από παλινωδίες, καθώς καθένας που αναλαμβάνει τα ηνία της εξουσίας θεωρεί υποχρέωση να αγνοήσει, να αναθεωρήσει ή και να ξεθεμελιώσει το έργο του προκατόχου του. Κι έτσι φτάνουμε να συζητούμε κάθε χρόνο τα ίδια θέματα, με τα ίδια επιχειρήματα και με γνωστές εκ των προτέρων τις αντιδράσεις. Ως πότε άραγε;

     Και μια πρακτική απορία ενός μη ειδικού, για το θέμα της πυρόσβεσης. Βλέπουμε κάθε τόσο στα φλύαρα δελτία ειδήσεων κόσμο με λάστιχα και μάνικες στα χέρια να εκτοξεύει νερό προς ένα τείχος από φλόγες. Φυσικά σε πολλές περιπτώσεις οι συνθήκες δεν επιτρέπουν να πλησιάσει κανείς και να ρίξει το νερό στοχευμένα στην καιόμενη ύλη, και όχι στον αέρα, όπου απλώς χορεύουν οι φλόγες. Αλλά βέβαια οι φλόγες δεν σβήνουν με το νερό, το οποίο με την υψηλή θερμοκρασία που αναπτύσσεται στον χώρο πιθανώς σε μεγάλο βαθμό εξατμίζεται πριν φθάσει στο έδαφος. Φαντάζομαι ότι οι επαγγελματίες το ξέρουν αυτό. Μήπως όμως χρειάζεται μια πιο σωστή καθοδήγηση των εθελοντών που βοηθούν σε τέτοιες καταστάσεις, ώστε να μη γίνεται απλώς σπατάλη νερού χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα;