Ολοκαύτωμα

Εδώ και τόσες μέρες βλέπουμε καθημερινά τις καταστροφικές πυρκαγιές στην Καλιφόρνια συνεχώς να επεκτείνονται, τον αριθμό των θυμάτων και των αγνοουμένων να αυξάνεται, το μέγεθος της καταστροφής να ξεφεύγει από τα όρια των υπολογισμών. Μέχρι τώρα υπάρχουν 71 νεκροί και πάνω από 1000 αγνοούμενοι, 52.000 άνθρωποι έχουν μετακινηθεί από τα σπίτια τους, έχουν καεί ολοσχερώς 12.000 κατοικίες και άλλα κτίσματα, ενώ η έκταση της φωτιάς έχει φτάσει τα 220 τετραγωνικά μίλια (πάνω από 560 τετραγωνικά χιλιόμετρα). Παρατεταμένη ξηρασία, απουσία βροχών σε μια εποχή που φυσιολογικά έπρεπε να βρέχει, και άνεμοι αδιάκοποι -- εν πολλοίς συμπτώματα και αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής -- είναι οι κύριοι συντελεστές της καταστροφής. Τραγική ειρωνεία (αν είναι αυτή η πρέπουσα έκφραση): μια πόλη με το όνομα Paradise μετατράπηκε ολοσχερώς σε... κόλαση: όλα έγιναν στάχτη. Ας σημειώσουμε εν παρόδω ότι τα περισσότερα σπίτια στις ΗΠΑ χτίζονται με ξύλο (εκτός άλλων λόγων και για τον φόβο των σεισμών), που σημαίνει ότι δεν λείπουν τα εύφλεκτα υλικά. Τι να πει κανείς; Είναι νωπές ακόμη οι μνήμες και στην Ελλάδα από τη θερινή καταστροφή στο Μάτι, και μπορούμε να νιώσουμε τη φρίκη. Άνθρωποι χάνονται και υποφέρουν σε κάθε γωνιά του πλανήτη, ανεξάρτητα από βιοτικό επίπεδο, χρώμα, φυλή, εθνικότητα, θρήσκευμα. Ας θυμόμαστε να τους μνημονεύουμε στις προσευχές μας. «Ὁ Θεὸς ἡμῶν καταφυγὴ καὶ δύναμις, βοηθὸς ἐν θλίψεσι ταῖς εὑρούσαις ἡμᾶς σφόδρα».

Προσόντα

Κάθε τόσο έρχεται κάτι νέο να μας ξαφνιάσει. Έτσι μαθαίνουμε ότι ο Ιάπωνας υπουργός που είναι υπεύθυνος για την ψηφιακή ασφάλεια δεν έχει χρησιμοποιήσει ποτέ ο ίδιος υπολογιστή, όπως ομολόγησε στη βουλή. «Από τα 25 μου δίνω εντολές στους υπαλλήλους και τους γραμματείς μου, κι έτσι εγώ δεν χρησιμοποιώ κομπιούτερ», είπε ο 68χρονος υπουργός, το επώνυμο του οποίου είναι – μη γελάσετε, παρακαλώ! – Σακουράδα. 

     Αλλά, εδώ που τα λέμε, προς τι η έκπληξη; Απ’ όσα ξέρουμε για τους πολιτικούς εν γένει, και ιδίως παρ’ ημίν, η γνώση σχετικά με το αντικείμενο του υπουργείου δεν είναι απαραίτητη, ίσως ούτε καν επιθυμητή προϋπόθεση για να διοριστείς στην ποθητή καρέκλα. Αν ρίξουμε μια πρόχειρη ματιά στα υπουργεία μας και τους επικεφαλής τους, τρέχοντες και προαπελθόντες, θα διαπιστώσουμε του λόγου το ασφαλές. Άμυνα, εξωτερική πολιτική, παιδεία, υγεία (για να θυμηθούμε τα πιο ουσιαστικά παραδείγματα) αποτελούν χώρους πρόσφορους για απασχόληση συνήθως κομματικά ευνοουμένων ερασιτεχνών, που βέβαια δεν μπορούν να γίνουν ειδικοί επαγγελματίες (με την υγιή έννοια του όρου) απλώς με το να φορέσουν φόρμες παραλλαγής ή λευκές μπλούζες (ίσως να διαφέρουν κάπως τα πράγματα στα οικονομικά υπουργεία, όπου ο κόμπος φτάνει στο χτένι και «ανάγκα και θεοί πείθονται»). Από αυτή την πραγματικότητα πιθανώς πηγάζει και η διάχυτη πεποίθηση ότι οποιοσδήποτε είναι ικανός για όλα, με τα γνωστά αποτελέσματα στη δημόσια ζωή. Συνεπώς, τι χρειάζονται οι εξετάσεις, οι αξιολογήσεις και τα παρόμοια;

Εκκλησία

Κοντά στα άλλα τρέχοντα θέματα της επικαιρότητος ανέκυψε ως πυροτέχνημα και η σχέση Εκκλησίας-κράτους. Ίσως και να χρησιμοποιείται ακριβώς ως πυροτέχνημα, για να μη βλέπουμε τα υπόλοιπα ’θάματα’ και δυσφορούμε για το κλίμα της γενικευμένης ανάπτυξης που θάλλει στη χώρα μας. Πολλά και διάφορα έχουμε να ακούσουμε με την αφορμή αυτή, και σίγουρα δεν θα πλήξουμε (αν αυτή είναι η σωστή έκφραση). Ας επισημάνουμε προς το παρόν ένα γλωσσικό πρόβλημα στην αμοιβαία κατανόηση και τη συζήτηση για το θέμα. Τα ονόματα, οι λέξεις, οι όροι, μπορεί να ορίζουν αλλά και να χωρίζουν, να αφορίζουν, να διχάζουν.  Ωστόσο ‘η των ονομάτων επίσκεψις’ είναι απαραίτητη ως βάση συζήτησης, και γι’ αυτό αναπόφευκτη. Δεν ξέρω αν τελικά μας βοηθάει να ξεμπλέξουμε λίγο το κουβάρι ή αν μας μπερδεύει χειρότερα, όμως ας την επιχειρήσουμε.
     Τι σημαίνει λοιπόν ‘εκκλησία’; Απλό ε; Σκεφθήτε το ξανά. Από τις πρώτες μέρες μετά την Πεντηκοστή ‘ὁ Κύριος προσετίθει τοὺς σῳζομένους καθ᾿ ἡμέραν τῇ ἐκκλησίᾳ’, δηλ. στο σύνολο των ‘σωζομένων’.  Ο Απόστολος Παύλος δίνει τον ορισμό, ότι είναι ‘τὸ σῶμα αὐτοῦ [του Χριστού], τὸ πλήρωμα τοῦ τὰ πάντα ἐν πᾶσι πληρουμένου’, τον οποίο επαναλαμβάνει, συμπληρώνει και διευκρινίζει σε πολλά σημεία στις επιστολές του. ‘Το σώμα των πιστών με κεφαλή τον Χριστό’ θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε με λίγες λέξεις, με ό,τι αυτό σημαίνει και συνεπάγεται για τα μέλη (συνειδητή πίστη στην κεφαλή, αγάπη προς εκείνη και προς όλα τα λοιπά μέλη, εξάρτηση αμοιβαία και οπωσδήποτε από την κεφαλή, που τρέφει και συντηρεί το σώμα). Αυτός είναι ο αγιογραφικός, πατερικός, θεολογικός ορισμός, με τη γνησιότητα και τη σαφήνεια που οι πηγές του εγγυώνται.
     Θα ήταν πολύ απλό αν τα πράγματα σταματούσαν εδώ και αν ‘εκκλησία’ σήμαινε αυτό και μόνο. Όμως ιστορικά η λέξη έχει ντυθεί με πολλά επιμέρους ‘ενδύματα’ που χρησιμοποιούνται από διαφορετικές ομάδες με μικρότερη ή μεγαλύτερη επίγνωση αυτού που λένε: η χρήση της λέξης μπορεί να είναι συμβατική, καθαρά συμβολική ή και καταχρηστική, να έχει επικρατήσει απλώς από ιστορική συνήθεια μια και δεν επινοήθηκε ή δεν καθιερώθηκε κάποιος διαφορετικός όρος. Έτσι στην Ελλάδα και για πολύ κόσμο σημαίνει κυρίως τον διοικητικό οργανισμό που διαχειρίζεται το καθαρά κοσμικό μέρος της. Κάποιοι μάλιστα ως εκκλησία εννοούν μόνο τους κληρικούς και αγνοούν το λαϊκό ‘πλήρωμα’. Με άλλη χρήση σημαίνει ένα μέρος του όλου που ορίζεται γεωγραφικά ή εθνολογικά (εκκλησία της Ελλάδος, της Κρήτης, της Θεσσαλονίκης, εκκλησίες της διασποράς κτλ.), που φτάνει ακόμη και σε ταύτιση με τη χώρα ή το έθνος. Σημαίνει ακόμη (έστω και καταχρηστικά) σύνολα ανθρώπων που ανήκουν σε διαφορετικές Χριστιανικές ομολογίες (Ορθόδοξη εκκλησία, Ρωμαιοκαθολική εκκλησία) ή σε κομμάτια του ιδίου σώματος (π.χ. πόσες Ορθόδοξες ή πόσες Ρωσικές εκκλησίες υπάρχουν;). Και βέβαια ας μην προχωρήσουμε την ανάλυση στο αν εκκλησία και θρησκεία είναι το ίδιο πράγμα ή κάτι παραπλήσιο ή δυο εντελώς διαφορετικές έννοιες· ακόμη δεν ξεμπλέξαμε με τον ένα όρο, πάμε να εισαγάγουμε και δεύτερο;
     Κατέγραψα  τις παραπάνω σκέψεις – που κατά καιρούς με έχουν αποσπασματικά απασχολήσει – μετά την ανάγνωση του πρόσφατου άρθρου του Χρ. Γιανναρά με τίτλο ‘Χωρισμός, ο συνεπέστερος δυνατός’ [Καθημερινή 11/11/2018] και άλλων σχετικών κειμένων τις τελευταίες μέρες. Δεν θα κρίνω εδώ όσα διάβασα, απλώς θα θέσω δυο ερωτήματα, στον εαυτό μου πρώτα και ευρύτερα στη συνέχεια. Το ένα: πόσοι από τους Χριστιανούς βλέπουμε εαυτούς ως μέλη της Εκκλησίας με τον ορισμό του Αποστόλου Παύλου; Το άλλο: με δεδομένη την πολυσήμαντη χρήση του όρου που πρόχειρα σκιαγράφησα παραπάνω, ποια ‘εκκλησία’ θα πρέπει να χωρισθεί (ή να μη χωρισθεί) από το κράτος; Κι ένα τρίτο (που προκύπτει από τα άλλα δύο): μπορεί να γίνει εύκολα λόγος για χωρισμό κράτους-εκκλησίας χωρίς να ληφθεί υπόψη η ιστορική σχέση που έχει διαμορφωθεί μεταξύ των δύο; Για να χρησιμοποιήσω ένα πρόχειρο κοσμικό παράδειγμα, αν η έξοδος της Βρετανίας (το λεγόμενο Brexit) από την Ευρωπαϊκή Ένωση, δηλ. από μια σχέση με παρελθόν μόλις μερικών δεκαετιών, είναι τόσο δύσκολη στον σχεδιασμό και την υλοποίησή της, πόσο πιο σύνθετη υπόθεση μπορεί να είναι η διάζευξη μιας σχέσης με ιστορία χιλιετιών;
     Ας κλείσουμε όμως με τον σήμερα εορταζόμενο Άγιο Ιωάννη Χρυσόστομο, κι ας θυμηθούμε λίγα από εκείνα τα περίφημα που έλεγε πριν φύγει για την εξορία: «Οὐδὲν Ἐκκλησίας δυνατώτερον, ἄνθρωπε. Λῦσον τὸν πόλεμον, ἵνα μὴ καταλύσῃ σου τὴν δύναμιν. Μὴ εἴσαγε πόλεμον εἰς οὐρανόν. Ἄνθρωπον ἐὰν πολεμῇς, ἤ ἐνίκησας ἤ ἐνικήθης. Ἐκκλησίαν δε ἐάν πολεμῇς, νικῆσαι σε ἀμήχανον· ὁ Θεός γάρ ἐστιν ὁ πάντων ισχυρότερος. Ἐκκλησίας οὐδὲν ἴσον. Ἡ Ἐκκλησία οὐδέποτε γηρᾷ. Τείχη βάρβαροι καταλύουσιν, Ἐκκλησίας δὲ οὐδὲ δαίμονες περιγίγνονται. Πόσοι ἐπολέμησαν τὴν ἐκκλησίαν καὶ οἱ πολεμήσαντες ἀπώλοντο; αὕτη δὲ ὑπὲρ τοὺς οὐρανοὺς ἀναβέβηκε. Ἡ Ἐκκλησία οὐρανοῦ ἰσχυροτέρα. Πόσοι τύραννοι ἠθέλησαν περιγενέσθαι τῆς Ἐκκλησίας;… Ποῦ οἱ πολεμήσαντες; Σεσίγηνται και λήθῃ παραδέδονται. Ποῦ δὲ ἡ Ἐκκλησία; Ὑπὲρ τὸν ἥλιον λάμπει. Τὰ ἐκείνων ἔσβεσται, τὰ ταύτης ἀθάνατα». Και βέβαια ο Άγιος ήξερε για ποια Εκκλησία μιλούσε.

Ιστορική μνήμη

Πώς τιμούν οι λαοί τους νεκρούς των πολέμων τους; Πρωτίστως με τη μνήμη: δεν τους αφήνουν να θαφτούν σε κάποιο χρονοντούλαπο, αλλά με κάθε πρόσφορη ευκαιρία ανασύρουν από το παρελθόν ιστορίες με ιδιαίτερο περιεχόμενο και τις θυμίζουν και στους επερχομένους, ώστε η ιστορική συνέχεια να διατηρείται. Μια τέτοια διάβασα τις προάλλες στη Guardian. Μια Αγγλίδα μητέρα έχασε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο πέντε γιούς (21, 22, 26, 30 και 37 ετών) μέσα σε μια περίοδο 22 μηνών στα μέτωπα της Γαλλίας και του Βελγίου. Η τοπική κοινωνία στη μικρή πόλη όπου έμενε η χήρα μητέρα συγκινήθηκε ιδιαίτερα από τις επανειλημμένες απώλειες, και η σύζυγος του τοπικού εφημερίου πήρε την πρωτοβουλία και έγραψε στη βασίλισσα εκθέτοντας τα γεγονότα και ζητώντας να αποστρατευθεί ο έκτος γιος της οικογένειας ώστε να μείνει ένας τουλάχιστον με την μητέρα του. Λίγο αργότερα έλαβε απάντηση ότι η βασίλισσα προώθησε το αίτημά της στις στρατιωτικές αρχές, και ο τελευταίος γιος απολύθηκε και γύρισε στο σπίτι του το φθινόπωρο του 1918. Η εφημερίδα δημοσιεύει την ιστορία αυτή με την αφορμή της Ημέρας Μνήμης (Remembrance Day) που γιορτάζεται κάθε χρόνο την πρώτη Κυριακή του Νοεμβρίου και φέτος συμπίπτει με την εκατοστή επέτειο από τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
     Σίγουρα και η ελληνική ιστορία δεν στερείται τέτοιων γεγονότων και προσωπικών μαρτυριών. Στα πλαίσια των εκάστοτε εορτασμών για πολεμικές επιχειρήσεις και νίκες καλό είναι να γίνεται και ανάμνηση των θυμάτων. Ένα επίσημο μνημόσυνο για τους νεκρούς των πολέμων θα ήταν το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε για να διατηρούμε άσβεστη την ιστορική μνήμη, χωρίς την οποία προχωρούμε ακόμη πιο κοντά στην καθολική λήθη. Κι ας δανεισθούμε και κάτι ακόμη από τους Άγγλους, που τέτοιες μέρες αφήνουν παράμερα κάθε ίχνος κομματικής διαφοράς και αντιπαράθεσης και μετέχουν συλλογικά στις εκδηλώσεις αυτές, φέροντας τη συμβολική κόκκινη παπαρούνα στο πέτο τους.

Ένας πρίγκηπας της μουσικής

Σημείωση: Το κείμενο γράφτηκε από τον φίλο Σάββα ως προσωπική ανάμνηση τον Ιούλιο 2018, με τα μάτια της ψυχής ενός χορωδού της παιδικής χορωδίας ΧΜΟ της δεκαετίας του 1960. Δημοσιεύεται με την ευκαιρία της πρόσφατης εκδημίας του μαέστρου Αντώνη Κοντογεωργίου, του οποίου σήμερα τελείται το 40ήμερο μνημόσυνο.

Στη μνήμη του πρίγκηπα της μουσικής Αντώνη Κοντογεωργίου

Η ΘΕΙΑ ΠΡΟΝΟΙΑ

      Αντώνης Κοντογεωργίου. Το ορφανό φτωχόπαιδο της νεαρής χήρας με τα τρία μικρά παιδιά, που μεγάλωσε τα δύσκολα χρόνια μετά τον πόλεμο μέσα στην στέρηση και την ανέχεια στην Τούμπα της Θεσσαλονίκης, ήθελε ο Θεός να εξελιχθεί σε ένα προικισμένο πολυτάλαντο μουσικό. Συνεχείς ήταν οι εμφανίσεις της Θείας Πρόνοιας στη ζωή του, είτε υπό τη μορφή ανθρώπων ή περιστάσεων που τον βοηθούσαν συνεχώς στο να γνωρίσει τη σοβαρή μουσική και να τη σπουδάσει σε όλα τα επίπεδα, ώστε να πετύχει αργότερα τη μεγάλη καταξίωση τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό.

      Τίποτε όμως δεν ήταν τυχαίο, όλα είχαν τη σφραγίδα της Πρόνοιας του Θεού, ώστε να δοξασθεί το Όνομά Του με την παιδική χορωδία την οποία ανασυγκρότησε και διεύθυνε ο Αντώνης την δεκαετία του ’60, την χρυσή εποχή της χορωδίας, που εκτός των άλλων προσέφερε αγωνιστικό φρόνημα και πολιτισμό. Η χορωδία αυτή «όργωσε» την πατρίδα μας φθάνοντας μέχρι την Κύπρο. Σε κάθε της εμφάνιση έστελνε μηνύματα-βιώματα σαν ακτίνες που διαπερνούσαν τις διψασμένες ψυχές των ακροατών της που ξανάστελναν πάλι πίσω αγάπη, χαρά, συγκίνηση και ενθουσιασμό.

       Ακόμη, μέσα στο σχέδιο του Θεού ήταν να βρεθούν και να πλαισιώσουν τη χορωδία μία δεκάδα από ξεχωριστούς συνεργάτες, όπως ήταν ο γενικός υπεύθυνος της χορωδίας Ιωάννης Καλέτσαρης, που συνδύαζε μεγάλες ικανότητες στα τεχνικά και καλλιτεχνικά θέματα, με σπάνια οργανωτικά και διοικητικά προσόντα. Επίσης φωνάρχες, στιχουργοί και ο πιανίστας, συνεργάσθηκαν αρμονικά με τον μαέστρο επιλέγοντας κατ’ αρχήν μουσικά έργα από την Ελλάδα αλλά και το εξωτερικό, διασκευάζοντάς τα με υπέροχους στίχους που μιλούσαν στις καρδιές. Έτσι, δημιουργήθηκαν μοναδικά μουσικοποιητικά ηχοκεντήματα, που πρώτη φορά ακουγόταν στη χώρα μας από μια αγγελική παιδική χορωδία. 

Ο ΜΑΕΣΤΡΟΣ

     Τι να πρωτοθυμηθεί κανείς από τη χορωδία αυτή; Κατ’ αρχήν υπήρχε μεγάλη αυστηρότητα στην επιλογή των χορωδών από τον ίδιο τον μαέστρο, που εξέταζε τον ενδιαφερόμενο παίζοντας κάτι στο πιάνο. Ακόμη, ατελείωτες ήταν και εξαντλητικές οι δίωρες πρόβες, δύο φορές την εβδομάδα στην αρχή χωριστά κατά φωνή με τον φωνάρχη (πρωτοτυπία σε επίπεδο χώρας την εποχή εκείνη απ’ τον Αντώνη) και μετά όλες οι φωνές με τον μαέστρο. Υπήρχε αυστηρότητα στον χρόνο προσέλευσης των χορωδών στις πρόβες, ενώ τρείς αδικαιολόγητες απουσίες σήμαιναν την αποβολή από την χορωδία. Σε περίπτωση εμφάνισης είχαμε και έκτακτες πολύωρες πρόβες.

    Αλλά παρόλο το πιεστικό πρόγραμμα που υπήρχε ώστε να μπορούμε να ανταποκριθούμε στις υποχρεώσεις μας ως χορωδοί, ο Αντώνης με την ετοιμότητα που τον διέκρινε στο λόγο του, μπορούσε με μεγάλη ευχέρεια και μαεστρία να μπαίνει στη ψυχολογία μας και να μας χαλαρώνει ευχάριστα με τον τρόπο του, παίρνοντας αφορμή από τυχαία περιστατικά κατά τη διάρκεια της πρόβας ή στα διαλείμματα. Έτσι, με μεγαλύτερο κέφι παρά την κούραση συνεχίζαμε την πρόβα.

        Λεπτομέρειες, όπως το ευχάριστο ύφος των χορωδών, η ακριβής είσοδος και έξοδος της χορωδίας, το ομοιόμορφο κράτημα, άνοιγμα και κλείσιμο της πάρτας και τόσα άλλα, ήταν συγχρονισμένα απόλυτα. Έπρεπε ακόμη όλα τα τραγούδια ή ύμνοι να «βγαίνουν» φυσικά, αβίαστα, χωρίς σφίξιμο, με άνεση. Γι’ αυτό μαθαίναμε απέξω σχεδόν όλα τα κομμάτια και απλώς πότε-πότε ρίχναμε μια ματιά στις πάρτες.

       Παρ’ όλες τις πρόβες όμως, μέχρι να φθάσουμε στη συναυλία, υπήρχε πάντα διάχυτη η αγωνία σε όλους τους χορωδούς και τα στελέχη για την εμφάνιση. Ευτυχώς, που ο μαέστρος μας ενέπνεε σιγουριά και εμπιστοσύνη με τη ψύχραιμη συμπεριφορά του, γι’ αυτό και στο τέλος «έβγαινε» το τραγούδι υπέροχα.

      Επιτέλους, η ώρα της εμφάνισης ήρθε. Καρδιοχτύπια, ιδρώτας και τρακ πάνω στα βάθρα που στεκόμασταν, για να είμαστε σωστοί φωνητικά, ιδιαίτερα σε μεγάλες επίσημες εμφανίσεις. Μετά από λίγο, εμφανιζόταν με έναν αέρα σιγουριάς, με γρήγορα και νευρικά βήματα ο μαέστρος μας. Υποκλινόταν στον κόσμο και τα πλούσια, όμορφα μαλλιά του, έπεφταν με χάρη μπροστά στο πρόσωπό του. Μετά γύριζε σε εμάς, ίσιαζε τα μαλλιά του, μας χαμογελούσε όλους πάντοτε για να μας εμψυχώσει, κι εμείς λυτρωμένοι ανταποδίδαμε το χαμόγελο. Έτσι μας τόνωνε το ηθικό και νιώθαμε αυτοπεποίθηση. Με μια κίνηση των χεριών του ανοίγαμε αστραπιαία τις πάρτες και ακούγαμε με μεγάλη προσοχή τα ίσα για κάθε φωνή χωριστά, ενώ με άλλη κίνησή του αρχίζαμε όλοι μαζί αμέσως το τραγούδι.

       Ο Αντώνης είχε μια ιδιαίτερη μαγνητική ακτινοβολία πάνω στη σκηνή, γι’ αυτό ήμασταν απόλυτα ενωμένοι μαζί του, αποδίδοντας με μεγάλη επιτυχία τα τραγούδια, αφού κάθε κίνηση ή μορφασμός του αμέσως εφαρμοζόταν από εμάς. Με τις μαγευτικές, άλλοτε απαλές και άλλοτε νευρώδεις κινήσεις των χεριών του, «χρωμάτιζε» ανάλογα τα τραγούδια ή τους ύμνους, σαγηνεύοντας τόσο το ακροατήριο όσο κι εμάς. Με το διαπεραστικό του βλέμμα, τις αλλαγές στις εκφράσεις του προσώπου και τις ανάλογες κινήσεις των χεριών, του κεφαλιού και του σώματος, μπορούσε και μετέδιδε καταπληκτικά σε εμάς τους χορωδούς για όλες τις φωνές και κάθε μια χωριστά, ό,τι έπρεπε να προσέξουμε, προσαρμόζοντας ανάλογα την ένταση της φωνής μας και αποδίδοντας τα ηχοχρώματα και τις ιδιαιτερότητες κάθε τραγουδιού ή ύμνου. Ήταν απόλυτη η συγκέντρωση και η προσοχή μας στον μαέστρο. Έτσι, αυτά τα μικρά παιδιά και τα λίγο μεγαλύτερα τραγουδούσαν με καταπληκτική δύναμη ψυχής. Γι’ αυτό μπορούσαν και μετέδιδαν στο ακροατήριο το περίσσεμα της καρδιάς τους, που συνέπαιρνε κάθε φορά τον κόσμο, που ξεσπούσε σε χειροκροτήματα, ζητωκραυγές, «μπιζαρίσματα», αλλά και δάκρυα χαράς και ευγνωμοσύνης, ξυπνώντας τους, ό,τι πιο ευγενικό και ωραίο είχαν μέσα τους. Και αυτό ήταν κάτι αμοιβαίο, δίναμε και παίρναμε. Ανεπανάληπτες οι στιγμές. Ήταν μια ανάβαση των ψυχών στον ουρανό. Πέρασαν τόσα χρόνια κι όμως δεν ξεχάστηκε αυτό το έντονο βίωμα που νιώθαμε τότε.

      Μετά την εκτέλεση, εισπράτταμε με ανακούφιση στο ύφος του μαέστρου την ικανοποίησή του από την απόδοσή μας, ενώ στο τέλος της συναυλίας το πλατύ του χαμόγελο, η υπόκλισή του σε μάς και η στον αέρα χειραψία του σε όλους μας χαροποιούσαν ιδιαίτερα. Γι’ αυτό και μέχρι σήμερα παραδεχόμαστε και εκτιμάμε βαθειά τον μαέστρο μας Αντώνη Κοντογεωργίου, που έγραψε μαζί με εμάς, τη χρυσή ιστορία της παιδικής χορωδίας των ΧΜΟ, που ήταν η καλύτερη παιδική χορωδία στην εποχή της και η πρώτη με διεθνές ρεπερτόριο στην Ελλάδα.

       Νιώθουμε πραγματικά υπερήφανοι που συνεργασθήκαμε μαζί του. Θα πρέπει να τονισθεί, ότι όταν ο Αντώνης διέπρεπε σαν μαέστρος της χορωδίας μας, ακόμη δεν είχε πάρει μαθήματα διεύθυνσης χορωδίας σε ανώτατο βαθμό στο εξωτερικό και κατά συνέπεια, ό,τι πέτυχε, ήταν από το μουσικό του ένστικτο και τα τάλαντα που του είχε δώσει ο Θεός.

Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΧΟΡΩΔΙΑΣ

           

      Πολύπλευρη ήταν η προσφορά της χορωδίας αυτής. Κατ’ αρχήν η καλλιέργεια των μελών της. Από την παιδική και εφηβική μας ηλικία μάθαμε να είμαστε υπεύθυνοι και πειθαρχημένοι, με συνέπεια στις υποχρεώσεις μας. Επίσης, μας καλλιέργησε αισθητικά και καλλιτεχνικά, αφού μπορούσαμε πλέον να διακρίνουμε την καλή από την κακή μουσική και εκτέλεση, αλλά και να μάθουμε να αγαπάμε και τα άλλα είδη τέχνης, όπως την ποίηση, τη ζωγραφική κλπ. Δεν είναι τυχαίο ότι ωφελήθηκε και η επόμενη γενιά. Τα παιδιά μας τα καμαρώσαμε να ασχολούνται με διάφορα είδη τέχνης, όπως και με τη μουσική, συμμετέχοντας ως μαέστροι ή χορωδοί σε σύνολα που παρουσίαζαν σοβαρή, παραδοσιακή ή βυζαντινή μουσική.

       Η χορωδία βοήθησε ακόμη, να δημιουργηθούν πραγματικές φιλίες με βαθιές ρίζες μεταξύ των συγχορωδών που διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα, με αξέχαστες εμπειρίες σε εκδρομές, συναντήσεις, κατασκηνώσεις κλπ. Γι’ αυτό και τόσο πρόθυμα και με ευχαρίστηση ανταποκρίθηκαν οι χορωδοί, στην τρελή ιδέα του γράφοντος να ξανασυσταθεί η χορωδία εκείνη της δεκαετίας του ’60 δύο φορές. Έτσι το 1994, μετά από 25 χρόνια σιγής από την τελευταία εμφάνιση της χορωδίας το 1969, με μαέστρο τον Αντώνη, που παρέμεινε απλός και καταδεκτικός όπως τότε που τον γνωρίσαμε, εμφανίστηκε η χορωδία στον ΦΑΡΟ, παρουσιάζοντας μερικά τραγούδια απ’ το πλούσιο ρεπερτόριο της, στα πλαίσια του εορτασμού των 50 χρόνων από την ίδρυσή της το 1944. Ακόμη, το 2004 σε συνάντηση μνήμης, η χορωδία έψαλε με τον Αντώνη στον Ι.Ν. Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης την τετράφωνη Θ. Λειτουργία που επεξεργάστηκε ο αξέχαστος Ρούλης Παπακωνσταντίνου. Ήταν πράγματι συγκινητικές οι στιγμές για όλους μας. Ευλογημένη απ’ το Θεό στ’ αλήθεια ήταν η περίοδος εκείνη της ζωής μας.

            Αξιόλογη ήταν και η θρησκευτική, εθνική και κοινωνική προσφορά της χορωδίας, αφού εκτός από τις συναυλίες της, στις εκδηλώσεις της υπήρχαν πάντα εξορμήσεις σε πόλεις και χωριά και ακριτικά φυλάκια, όπως και επισκέψεις σε ιδρύματα και νοσοκομεία. Η χορωδία με τις κρυστάλλινες φωνές που έβγαιναν μέσα από γελαστά, χαρούμενα, αγνά παιδικά και νεανικά πρόσωπα (χαρακτηριστική αφίσα της χορωδίας με τα παπιγιόν), εμψύχωνε τους νέους της δεκαετίας του 60 στον πνευματικό τους αγώνα, αλλά και στήριζε  και «δρόσιζε» τους μεγαλύτερους, που είχαν ζήσει δύσκολα χρόνια τόσο στον πόλεμο όσο και τη μεταπολεμική περίοδο.

       Η χορωδία ηχογράφησε στην Columbia και κυκλοφόρησε τρείς δίσκους με 12 τραγούδια που έγιναν ανάρπαστοι. Οι εκτελέσεις άψογες και μοναδικές, μάγευαν τις χιλιάδες των θαυμαστών της, ανεβάζοντας ποιοτικά το ελληνικό χορωδιακό τραγούδι και μουσική.

       Εξαιτίας αυτής της χορωδίας αρκετά από τα μέλη της έγιναν πετυχημένοι μουσικοί, ενώ προέκυψαν και άλλες χορωδίες που παρουσιάζουν μέχρι και σήμερα αρκετά κομμάτια από το ρεπερτόριό της. Μια από αυτές είναι η χορωδία του Ι.Ν. Αγ. Τριάδας Θεσ/νίκης, που ίδρυσε ο φωνάρχης της χορωδίας Θεόδωρος Παπακωνσταντίνου. Ο ίδιος επεξεργάστηκε υπέροχα και προσάρμοσε τη Θ. Λειτουργία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου για τετράφωνη χορωδία. Ήταν θεία σύλληψη το έργο αυτό, αν σκεφθεί κανείς την ηλικία του αξέχαστου Ρούλη (20-21 ετών) όταν ασχολήθηκε με αυτήν. Σε ανέβαζε στα ουράνια, εκεί δηλαδή που πήγε πολύ νωρίς ο δημιουργός της, ώστε να μη χάσει την αγνότητά του και να ζει με τους αγγέλους, συμψάλλοντας τη Λειτουργία αυτή για τη δόξα του Θεού. Έτσι έμεινε πολύτιμη κληρονομιά στις επόμενες γενεές, αφού μέχρι σήμερα έχει παρουσιασθεί σε αρκετά μέρη της χώρας, ενώ ψάλλεται σταθερά μέχρι σήμερα στην δεύτερη Θ. Λειτουργία στον Ι.Ν. Αγ. Τριάδας με μαέστρο τον άξιο συνεχιστή αδελφό του Ρούλη, τον Βασίλη Παπακωνσταντίνου.

      Η χορωδία των ΧΜΟ της χρυσής εποχής της δεκαετίας του ’60 έγραψε τη δική της μοναδική ιστορία. Χάρις ιδιαίτερα στον πολυτάλαντο και ιδανικό της μαέστρο Αντώνη Κοντογεωργίου, τα προικισμένα στελέχη και τους καλλίφωνους χορωδούς της, έφθασε σε υψηλά επίπεδα απόδοσης, τόσο στην μουσική εκτέλεση, όσο και την διάδοση του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού που τόσο είχε ανάγκη η πατρίδα μας. Γι’ αυτό και πιστεύω ακράδαντα, ότι τίποτε δεν ήταν τυχαίο. Ακόμη και τα όποια λάθη που έγιναν από ανθρώπινες αδυναμίες, έδειξαν ακόμη περισσότερο ότι ήταν ένα ανθρώπινο δημιούργημα και όλα εξαρτώνταν από την Θεία Πρόνοια, που τελικά έδινε την καλύτερη λύση σε κάθε περίπτωση, ώστε να πετύχει στη αποστολή της η χορωδία με την βοήθεια του Θεού.

Να είναι δοξασμένο το Όνομά Του.

Θεσσαλονίκη Ιούλιος 2018

                                                                            Δρ. Σάββας Κοτζαμανίδης

                                                                                          Γεωπόνος 

Παραπτώματα

Σε πρόσφατο δημοσίευμα της Καθημερινής (1/11/ 2018) διαβάζω: «Ενημέρωση για τις νομικές ενέργειες… παρείχε ο συνήγορος της οικογένειας...».

     Δεν σκοπεύω να ασχοληθώ με το συμβάν, αλλά με το ρήμα «παρείχε» της κύριας πρότασης, που χρησιμοποιείται συχνά και λανθασμένα από τα Μέσα. Είναι σε χρόνο παρατατικό, δηλαδή δηλώνει κάτι που γινόταν επί κάποιο χρονικό διάστημα στο παρελθόν. Αλήθεια, επί πόσες ώρες/μέρες/εβδομάδες «παρείχε» ενημέρωση ο συνήγορος; Υπάρχει στη γλώσσα μας και ο καημένος ο αόριστος («παρέσχε»), που μας δείχνει ότι κάτι έγινε μία φορά και τελείωσε. Δεν είναι ούτε αρχαϊσμός ούτε τίποτε ακατανόητο να πούμε ότι «ο συνήγορος παρέσχε ενημέρωση». Και αν αυτό μας πέφτει βαρύ, ας πούμε «έκανε ενημέρωση» ή απλώς «ενημέρωσε». Γιατί να ασχημίζουμε χωρίς λόγο τη γλώσσα μας;

[Δημοσιεύθηκε στην Καθημερινή 7/11/2018]

Τεκνοθεσία

Κατά καιρούς παρ’ ημίν φθάνουν στη δημοσιότητα περιπτώσεις με αγοραπωλησίες βρεφών, που συχνά καταλήγουν στα δικαστήρια. Η τεκνοποιία είναι βέβαια ευλογία του Θεού προς τον άνθρωπο, που από δυο γονείς (πατέρα και μητέρα) δημιουργεί ένα νέο πρόσωπο, μια νέα σωματοπνευματική υπόσταση με την δική της ιδιαίτερη προσωπικότητα και παρουσία μέσα στις γενεές των ανθρώπων ‘απ’ αρχής και μέχρι των εσχάτων’. Ωστόσο ο σύγχρονος άνθρωπος έχει αναγάγει (ή καταγάγει) την αναπαραγωγή σε απλή επιστημονική/εργαστηριακή διαδικασία (με τις ανάλογες εμπορικές προεκτάσεις), στην οποία τα πάντα επιτρέπονται (αυτό σημαίνει το ‘δίχως Θεό’ του Ντοστογιέφσκι). Έτσι χρησιμοποιεί κατεψυγμένα ωάρια ή έμβρυα, παρένθετες μητέρες επί αμοιβή και όλα τα συναφή επινοήματα, και βέβαια χωρίς να περιορίζεται από το φύλο (ή την… αφυλία) των ‘γονέων’ που μπορεί να είναι μόνο άνδρες, μόνο γυναίκες ή ό,τι άλλο η φαντασία μπορεί να διανοηθεί. Αυτά όλα αναδεικνύονται σε πρόσφατη ανάρτηση για την διεθνή ἔκθεση «Men having Babies» (Ἄνδρες που ἀποκτοῦν μωρά) που οργανώνεται για τέταρτη συνεχή χρονιά φέτος στις Βρυξέλλες. Υπό την σκέπη της Ευρωπαϊκής Ένωσης μπορούν οι ομόφυλοι ‘γονείς’ να παραγγείλουν το μωρό της αρεσκείας τους και να το αποκτήσουν έναντι αδρού τιμήματος, παρόλο που το 2015 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο καταδίκασε τη μίσθωση μήτρας ως μορφή εκμετάλλευσης των γυναικών. Ο τίτλος του σχετικού δημοσιεύματος (‘Κοινωνία τεράτων’, από το περιοδικό ‘Ο Σωτήρ’) αποδίδει ακριβώς την πραγματικότητα μιας Ευρώπης (κι ενός κόσμου) που θεοποίησε τον εαυτό του και πολιτεύεται ανάλογα. Τι μπορούμε να περιμένουμε από ένα τέτοιο εξάμβλωμα; Και μήπως θα πρέπει να σκεφθούμε τι ακριβώς μας ζητάει ο Θεός στην Αποκάλυψη [18:4] όταν μας λέει: «ἔξελθε ἐξ αὐτῆς ὁ λαός μου, ἵνα μὴ συγκοινωνήσητε ταῖς ἁμαρτίαις αὐτῆς, καὶ ἵνα ἐκ τῶν πληγῶν αὐτῆς μὴ λάβητε»;
    Υστερόγραφο:  Έπειτα από αυτά, και χωρίς ίχνος αστειότητος, αν ποτέ ένα κανονικό ανδρόγυνο παραπεμφθεί στον εισαγγελέα επειδή ‘αγόρασε’ βρέφος για υιοθεσία, θα μπορεί να επικαλείται στην απολογία του το ‘Ευρωπαϊκό κεκτημένο’: έτσι κάνουν οι ‘από πάνω’!

Εκκλησία και Κράτος

Το θέμα των σχέσεων Εκκλησίας και Κράτους ανακινείται κάθε τόσο στην ελληνική δημόσια σκηνή, με ένθεν κακείθεν θέσεις, επιχειρήματα, αντιρρήσεις και έκφραση ενδομύχων αισθημάτων, θετικών ή αρνητικών, και απωθημένων ιδεολογικών εμμονών. Συνήθως η ανακίνηση είναι προς την κατεύθυνση της διάζευξης (η σύζευξη μέχρι τώρα θεωρείται, καλώς ή κακώς, δεδομένη). Με την αφορμή της ανακοίνωσης του πρωθυπουργού για διαδικασία αναθεώρησης του Συντάγματος, το θέμα έχει ξαναβγεί στο προσκήνιο, και ήδη υπάρχουν καθημερινές αναφορές στον τύπο. Επισημαίνω εδώ μια χθεσινή του Κ. Ιορδανίδη (‘Εκκλησία και Κράτος’, Καθημερινή 4/11/2018), από την οποία ξεχωρίζω τα παρακάτω, πιστεύω ενδιαφέροντα και αξιοπρόσεκτα:

     «Υπάρχει όμως κάτι που είναι σκόπιμο να αντιληφθούν ακόμη και οι αγνωστικιστές. Ότι η ενότητα των ελληνικών πληθυσμών, που εντάχθηκαν στο ανεξάρτητο κράτος μας, στο διάστημα ενός αιώνος –από την Επανάσταση έως τη Μικρασιατική Καταστροφή– οφείλεται στην Εκκλησία. Καθώς επίσης ότι η εξοικείωση αυτοχθόνων και ετεροχθόνων με την κοινή ελληνική γλώσσα δεν οφείλεται σε ευάριθμους λογίους του Διαφωτισμού. Διατηρήθηκε επί αιώνες χάρις στον ταπεινό ιερέα που διάβαζε το Ευαγγέλιο –δίχως να το καταλαβαίνει πλήρως– και στο απαίδευτο εκκλησίασμα που γνώριζε από στήθους τα τροπάρια και τους εκκλησιαστικούς ύμνους, ασχέτως εάν κατανοούσε το περιεχόμενό τους. Αυτή ήταν η μοναδική, πράγματι, προσφορά της Εκκλησίας».

     Μοναδική ως προς την επιβίωση της γλώσσας και της εθνικής ταυτότητος, θα πρόσθετα ως διευκρίνιση (η πνευματική προσφορά είναι κάτι τελείως διαφορετικό). Αυτό ας το έχουν κατά νουν τόσο οι πολιτικοί όσο και οι εκκλησιαστικοί παράγοντες, και ας αναλογισθούν τόσο τις υποχρεώσεις (του κράτους απέναντι στην Εκκλησία) όσο και τις ευθύνες (της Εκκλησίας απέναντι στο έθνος, τον λαό και τη γλώσσα του) που απορρέουν από ένα τέτοιο παρελθόν.  

Ποια ανεξιθρησκία;

Είναι κάποιες ειδήσεις που σου σηκώνουν την τρίχα, αν έχεις μια στοιχειώδη ευαισθησία για τα όσα γίνονται στον κόσμο. Όπως π.χ. η περίπτωση της Άσια Μπίμπι, μιας απλής 47χρονης γυναίκας από το Πακιστάν, μητέρας πέντε παιδιών, που εδώ και πέντε χρόνια ήταν καταδικασμένη σε θάνατο από ισλαμικό δικαστήριο. Το έγκλημά της; Είναι Χριστιανή, και στο χωράφι που δούλευε έδωσε σε δυο άλλες εργάτριες, Μουσουλμάνες, να πιούν νερό από το ποτήρι που είχε πιεί η ίδια. Αυτό θεωρήθηκε προσβολή και βλασφημία προς τον προφήτη, και οι δυο διψασμένες, προφανώς από ευγνωμοσύνη, το κατήγγειλαν στον ιμάμη της περιοχής, κι εκείνος στην αστυνομία. Η καταδίκη έγινε με συνοπτικές διαδικασίες, αλλά η παγκόσμια κατακραυγή οδήγησε σε καθυστέρηση της εκτέλεσης (με απαγχονισμό) και την αναψηλάφηση της δίκης. Προχθές το δικαστήριο τελικά αθώωσε τη γυναίκα.
     Τέλος καλό, όλα καλά; Μακάρι να ήταν έτσι. Οι ειδήσεις μας λένε ότι με το άκουσμα της απόφασης ξέσπασαν μαζικές διαδηλώσεις σε όλη τη χώρα με αίτημα τη θανάτωση όχι μόνο της ‘ένοχης’ γυναίκας, αλλά και των τριών δικαστών που την αθώωσαν. Πρωτοστατεί, όπως διαβάζουμε, ένα φανατικό κόμμα, το TLP, που μόνος σκοπός ύπαρξής του είναι η καταπολέμηση της βλασφημίας (όπως την καταλαβαίνουν αυτοί). Ωστόσο το θέμα έχει πάρει τις τεράστιες διαστάσεις μιας δασικής πυρκαγιάς που τη φυσάει ούριος άνεμος. Για ποιο νόμο και ποια τάξη μπορεί να μιλήσει κανείς σε τέτοια ατμόσφαιρα;
     Με κίνδυνο να θεωρηθώ ρατσιστής, ας προεκτείνω τις σκέψεις που προκαλούν τέτοια γεγονότα στη δική μας ήπειρο. Με δεδομένη την κατάσταση των συνόρων μας και με τα μυαλά που η Ευρώπη (και οι ημέτεροι ιθύνοντες) κουβαλάει, πόσος χρόνος χρειάζεται για να αντιμετωπίσουμε και στα μέρη μας ανάλογα φαινόμενα; Σίγουρα δεν είναι όλοι οι μουσουλμάνοι ίδιοι. Πόσες λογικές φωνές όμως μπορούν να ακουστούν στο Πακιστάν (ή σε άλλες ισλαμικές χώρες) μέσα στη γενική αναταραχή; Και ποιος μπορεί αφελώς να ονειρεύεται ότι η ανεξέλεγκτη ροή θρησκευτικών πληθυσμών (που γίνεται μόνο προς μία κατεύθυνση…) θα συνεχίσει να εγγυάται τη θρησκευτική ελευθερία που η Δύση θεωρεί δικαίωμα και κατάκτηση εδώ και αιώνες; Όταν η φωτιά φτάσει στο σπίτι μας, θα είναι πολύ αργά για να σκεφθούμε την πυρασφάλεια.

‘Οι θεοί των εθνών δαιμόνια’

Ο σύγχρονος δυτικός, λογικοκρατούμενος κόσμος αρνείται (ή στην ηπιώτερη εκδοχή δυσκολεύεται) να δεχθεί την ύπαρξη Θεού, αγίων, αγγέλων και αοράτου κόσμου, διότι όλα αυτά υπερβαίνουν την θεοποιημένη λογική αντίληψή του. Ωστόσο δεν έχει κανένα πρόβλημα να γιορτάζει κάθε χρόνο τέτοια εποχή το Halloween, παγανιστική γιορτή που πήρε δήθεν ‘χριστιανική’ χροιά (εορτή των Αγίων Πάντων) και μετεξελίχθηκε σε ‘τιμή’ προς φαντάσματα, διαβόλους, μασκοφόρους και κολοκύθες με αναμμένα κεριά, κάτι που σερβίρεται ακόμη και στα παιδιά με τη μορφή αθώου παιχνιδιού. Ακόμη και η Google, εμβληματική εταιρεία της σύγχρονης ψηφιακής τεχνολογίας, αφιερώνει τη σημερινή μέρα στις… κολοκύθες και τους βρυκόλακες. Μέχρι εκεί λοιπόν φθάνουν τα όρια της λογικής. Κι αν ο δυτικός κόσμος έχει τέτοια τάση για τα ειδωλολατρικά και σατανιστικά παραμύθια, τι δουλειά έχουν αυτά στον ελληνικό Ορθόδοξο χώρο; Και αξίζει να παίρνουν πρωτοσέλιδη θέση στα δικά μας μέσα ενημέρωσης (π.χ. ΕΔΩ); Τη μία μέρα τιμούμε γιορτές του έθνους και της πίστης μας και την άλλη κάνουμε σπονδές στον διάβολο; Κάτι μας λέει ο απόστολος Παύλος γι’ αυτό, όταν γράφει στους Κορινθίους: «οὐ δύνασθε ποτήριον Κυρίου πίνειν καὶ ποτήριον δαιμονίων· οὐ δύνασθε τραπέζης Κυρίου μετέχειν καὶ τραπέζης δαιμονίων». Ας κάνουμε λοιπόν τις επιλογές μας, αποδεχόμενοι και τις συνέπειες.

Θεομητορική Σκέπη

"Παναγία Δέσποινα, τοῦ κόσμου βοήθεια, καὶ ἐλπὶς Χριστιανῶν, 

σὲ νῦν ἐκδυσωποῦμεν, καὶ σὲ παρακαλοῦμεν, ἀγαθή, 

ὑπὲρ ἡμῶν ἡμαρτηκότων καὶ ἀπεγνωσμένων, 

τόν Υἱόν σου καὶ Κύριον, ἵλεων ποιῆσαι Θεοτόκε· 

ἔχεις γὰρ τὸ δύνασθαι, τῇ μητρικῇ σου πρὸς αὐτὸν χρωμένῃ παρρησίᾳ. 

Πρόφθασον Ἄχραντε, πρόφθασον μεσίτευσον, 

καὶ ῥῦσαι τὸν λαόν σου τῆς ἐνεστώσης ἀπειλῆς· 

διὰ σπλάγχνα ἐλέους, μὴ παρίδῃς τοὺς ὑμνοῦντάς σε."

Από τους πιο ωραίους θεομητορικούς ύμνους το παραπάνω ιδιόμελο που ψάλλεται στον Εσπερινό του Αγ. Δημητρίου, πάντοτε επίκαιρο, ιδίως σε περιστάσεις δύσκολες και απειλητικές. Ας θυμόμαστε τη Σκέπη της στις μεγάλες ημέρες της ιστορίας μας. 

Σε απόδοση των πατέρων της Ι.Μ. Βατοπαιδίου:

Πολιούχος

Ο Άγιος Δημήτριος ένθρονος και θριαμβευτής, σπάνια και πολύτιμη εικόνα του πολιούχου της Θεσσαλονίκης. Μόλις το 2015 αποκαλύφθηκε ότι πρόκειται για υπογεγραμμένο έργο του μεγάλου Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (El Greco). Πρόκειται για ένα από τα ελάχιστα γνωστά έργα της κρητικής περιόδου του ζωγράφου, και δημιουργήθηκε στο Ηράκλειο (Κάντια), πριν το 1567, πριν δηλαδή την μετοίκησή του στην Ιταλία. Ανήκει σε ιδιωτική συλλογή.

[Με ευχαριστίες στον συμφοιτητή μου Χαρ. Ανδρ. που μου την έστειλε]