Επίλογος

 Ένα ακόμη συμβατικό έτος πλησιάζει στην αναχώρησή του. Κυριάρχησε και σ’ αυτό, όπως και στο προηγούμενο, η αόρατη παρουσία του κορωνοϊού και το κλίμα φόβου και συχνά πανικού που εστιαζόταν τόσο σ’ αυτόν όσο και στα εμβόλια εναντίον του. Στη γενική σύγχυση που δημιουργούσαν οι διακυμάνσεις στην πορεία της πανδημίας από τη μια και οι ποικίλες φημολογίες και μυθοπλασίες από την άλλη, δεν θυμούμαι να άκουσα κάποια αναφορά σ’ αυτό που εκφράζουν οι παρακάτω στίχοι από τον Ψαλμό 88:

   «Εὰν ἐγκαταλίπωσιν οἱ υἱοὶ αὐτοῦ [οι απόγονοι του Δαβίδ] τὸν νόμον μου καὶ τοῖς κρίμασί μου μὴ πορευθῶσιν, ἐὰν τὰ δικαιώματά μου βεβηλώσωσι καὶ τὰς ἐντολάς μου μὴ φυλάξωσιν, ἐπισκέψομαι ἐν ῥάβδῳ τὰς ἀνομίας αὐτῶν καὶ ἐν μάστιξι τὰς ἀδικίας αὐτῶν» [στ. 31-33]. Με απλά λόγια: Εάν οι άνθρωποι εγκαταλείψουν τον νόμο του Θεού και δεν πορευθούν σύμφωνα με τις εντολές του, ο Θεός θα αντιμετωπίσει με ράβδους και μάστιγες τις ανομίες και τις αδικίες τους. Τον δρόμο που ακολουθούμε ως άνθρωποι τον βλέπουμε καθημερινά γύρω μας, και δεν χρειάζεται ιδιαίτερο προφητικό χάρισμα για να αντιληφθούμε ότι ισχύουν απόλυτα για μας όσα αναφέρει ο ψαλμωδός.

     Νομίζω ότι ως Χριστιανοί με το πνεύμα αυτό πρέπει να βλέπουμε τα όποια δεινά συμβαίνουν ανά τον κόσμο, γνωρίζοντας ότι τίποτε δεν γίνεται χωρίς την παραχώρηση του Θεού, αλλά τα πάντα εξυπηρετούν το δικό του σχέδιο για τον κόσμο, που εκφράζει ο επόμενος στίχος 34: «Τὸ δὲ ἔλεός μου οὐ μὴ διασκεδάσω ἀπ᾿ αὐτῶν». Ποτέ δεν εξαντλείται και δεν απουσιάζει το έλεος του Θεού από κοντά μας. Υπάρχει πιο παρήγορο μήνυμα από αυτό;   

Εορταστικά

 Γενικά, όταν κάποιο δημόσιο πρόσωπο εκφράζεται με γλώσσα πεζοδρομίου ή κάνει χιούμορ με σοβαρά ζητήματα, χάνει την αξιοπιστία και το κύρος της ιδιότητας ή του αξιώματός του που μπορεί μέχρι τότε να είχε. Το ξέρουμε από το παράδειγμα βουλευτή και πρώην υπουργού που συνεχίζει να δημοσιολογεί με τον ίδιο τρόπο, και που οι δηλώσεις του έχουν, επιεικώς κρινόμενες, την ίδια αξία με τις εξατμίσεις των αυτοκινήτων.
     Δυστυχώς το φαινόμενο δεν περιορίζεται στον πολιτικό χώρο. Ένας από τους επώνυμους προβεβλημένους επιστήμονες, του οποίου οι απόψεις καθημερινά ‘παίζουν’ στα Μέσα ενημέρωσης και επηρεάζουν την κοινή γνώμη σε θέματα δημόσιας υγείας, επέλεξε, χρονιάρες μέρες, να χλευάσει δημόσια και με τρόπο βάναυσο τα ιερά πρόσωπα και το γεγονός της παρούσης Εορτής, την οποία τιμά όλος ο χριστιανικός κόσμος. Λες και δεν του έφτανε η επιστημονική προβολή, και θέλησε να ‘αναδειχθεί’ και με τον πιο λαϊκίστικο τρόπο, που ανθεί σχεδόν αποκλειστικά στον χριστιανικό λεγόμενο κόσμο (διότι αλλού ισχύουν άλλα ήθη...).   
     Από την εισβολή της πανδημίας, όποτε κάποιοι κληρικοί αμφισβήτησαν ή αρνήθηκαν τα επιστημονικά δεδομένα της πανδημίας, συχνά απαξιώνοντας τους ανθρώπους που τα παρουσιάζουν, υπήρξε η σχετική αντίδραση από πλευράς επιστημόνων, με το καταρχήν εύλογο επιχείρημα ότι ένα ιατρικό πρόβλημα δεν μπορεί να ανάγεται σε θεολογικό ζήτημα. Τώρα ένας επιστήμονας εμπαίζει δημόσια τα ‘πιστεύω’ εκατομμυρίων ανθρώπων, ακυρώνοντας έτσι στη συνείδησή τους το όποιο άλλο έργο του, ενώ ο τέως υπουργός παιδείας κατηγορεί την Εκκλησία για... έλλειψη χιούμορ. Προφανώς υπό τις συνθήκες της κρίσης, καθένας βγάζει στην επιφάνεια ό,τι έχει μέσα του. Κι αυτό δεν είναι απλώς κρίμα, αλλά ακραία κατάντια. «Μη ημίν λογισθείη».  

     Υστερόγραφο. Επειδή με αφορμή την πρόσφατη ασεβή ανάρτηση Μόσιαλου πολλοί αρθρογράφοι θεώρησαν καθήκον τους να υπερασπισθούν την ελευθερία του λόγου και της σάτιρας (ακόμη και της βλασφημίας), ας απευθύνουμε προς όλους δυο ερωτήματα: Θα ανεχόταν κάποιος από αυτούς δημόσια εξύβριση της μητέρας και του πατέρα του και αμφισβήτηση της πατρότητάς του, έστω και ως ‘αστείο’; Θα ανεχόταν η ελληνική πολιτεία ανάλογη εξύβριση της Προέδρου ή του πρωθυπουργού της χώρας; Αν η απάντηση είναι αρνητική, με ποια ‘λογική’ ανεχόμαστε τέτοια μεταχείριση για πρόσωπα ιερά, που για τον Ορθόδοξο λαό είναι πάνω από γονείς και θεσμικούς άρχοντες; Τέτοια ‘ελευθερία λόγου’ μόνο ελευθερία δεν είναι.                                                                                                                                                    [Απεστάλη στην Καθημερινή]

Δικαία οργή

Σε πρόσφατο ευαγγελικό ανάγνωσμα υπήρχε μια φράση που μπορεί να δημιουργήσει ερωτηματικά. Ο Κύριος βρίσκεται σε μια συναγωγή και βλέποντας έναν άνθρωπο με ξερό, παράλυτο χέρι, ρωτάει τους παρόντες γραμματείς αν επιτρέπεται το Σάββατο να κάνει κάποιος το καλό ή το κακό. Καθώς εκείνοι δεν απαντούν, «περιβλεψάμενος αὐτοὺς μετ᾿ ὀργῆς, συλλυπούμενος ἐπὶ τῇ πωρώσει τῆς καρδίας αὐτῶν» θεραπεύει τον ασθενή [Μαρκ. 3:5]:.

     Η φράση αυτή του Ευαγγελιστού Μάρκου μας δίνει το μέτρο της λογικής οργής, αυτό που στους Ψαλμούς ο Δαβίδ λέει «ὀργίζεσθε, καὶ μὴ ἁμαρτάνετε» [Ψ. 4:5]. Η οργή είναι δικαιολογημένη αγανάκτηση για μια άπρεπη, ανάρμοστη, παράλογη, κακή συμπεριφορά ή πράξη· είναι απόρριψη του κακού που βλέπει κανείς να κυριαρχεί γύρω του. Δεν είναι στάση καταστροφής ή κατεδάφισης, και πολύ περισσότερο δεν στρέφεται εναντίον ανθρώπων. Αυτό δηλώνει η μετοχή «συλλυπούμενος»: ο Κύριος δεν στρέφεται κατά των προσώπων που δείχνουν κακή διαγωγή. Καταδικάζει και απορρίπτει τις πράξεις τους, λυπάται όμως βαθιά για την πώρωση της καρδίας, για το κατάντημα των ανθρώπων. Αν εκείνοι συνειδητοποιήσουν την ενοχή τους και αλλάξουν διαγωγή, είναι έτοιμος να τους δεχθεί μετανιωμένους. Με μια μόνο προϋπόθεση: «ἀπὸ τοῦ νῦν μηκέτι ἁμάρτανε» [Ιωάν. 8:11]. Η αμαρτία ως τρόπος ζωής αποκλείεται, είναι ασύμβατη με την προσέγγιση προς τον Κύριο. Διότι, όπως θα έλεγε ο Απόστολος Παύλος, «τίς κοινωνία φωτὶ πρὸς σκότος;» [Β΄ Κορ. 6:14].

     Επειδή οι αφορμές για οργή (αλλά και οι έμπρακτες αρνητικές εκδηλώσεις της) πλεονάζουν στη σύγχρονη καθημερινή ζωή, ας σκεφθούμε λίγο: Πώς θα ήμασταν άραγε ως πρόσωπα και ως κοινωνία αν οργιζόμασταν κι εμείς μ’ αυτόν τον υποδειγματικό τρόπο, χωρίς να καταστρέφουμε και χωρίς να αμαρτάνουμε;

Παγάκια

 Διάβασα στη χθεσινή Guardian ότι ένας παγετώνας στην Ανταρκτική με το όνομα Thwaites φαίνεται να λιώνει με πολύ μεγαλύτερη ταχύτητα απ’ ό,τι στη δεκαετία του 1990. Το μέγεθός του είναι όσο και η Βρετανία, και υπολογίζεται ότι περιέχει τόσο νερό που μπορεί, αν διαλυθεί τελείως (κάτι που μπορεί να συμβεί μέσα σε μια πενταετία), να ανεβάσει τη στάθμη του νερού των θαλασσών σε όλο τον κόσμο περίπου κατά μισό μέτρο. Και όχι μόνο αυτό, αλλά ο συγκεκριμένος παγετώνας φαίνεται να αποτελεί εμπόδιο για την διάλυση άλλων παγετώνων, και αν φύγει αυτός από τη μέση, την ίδια τύχη θα έχουν και οι υπόλοιποι, με ανυπολόγιστα καταστροφικές συνέπειες για όλες τις παραθαλάσσιες περιοχές του κόσμου.
     Η είδηση καταλήγει με το συμπέρασμα ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη και οι παγετώνες δεν περιμένουν τις αποφάσεις των πολιτικών για παγκόσμιες δράσεις για το κλίμα και ότι κάθε χρόνος καθυστέρησης στη μείωση των θερμικών εκπομπών απλώς επιταχύνει την παγκόσμια καταστροφή. Το δικό μου ερώτημα: αν υποθέσουμε ότι αύριο η οικουμένη εφαρμόζει όλα τα απαραίτητα μέτρα για το κλίμα, μπορεί η κατάσταση να αναστραφεί; Δεν είμαι ιδιαίτερα αισιόδοξος ως προς την απάντηση, αλλά αυτό δεν είναι λόγος να μη δοκιμάσουμε. Αν βέβαια μας επιτρέψει ο κορωνοϊός να σκεφθούμε τέτοια ‘δευτερεύοντα’ ζητήματα...

Ιδιωτικότητα

 Κάποτε μαθαίναμε μια παροιμία για τη σημασία που έχει η εχεμύθεια: «Άμα βγει από τα χείλη, θα το μάθουν χίλιοι». Δηλαδή, δεν μπορεί κανείς να εξασφαλίσει ότι κάτι θα μείνει μυστικό αν το πει σε κάποιον, όση εμπιστοσύνη κι αν του έχει. Είτε κατά λάθος είτε σκόπιμα, κάποια στιγμή αυτό θα μεταδοθεί παραπέρα, θα κυκλοφορήσει, και δεν ξέρουμε πόσο μακριά θα φτάσει και τι συνέπειες μπορεί να έχει η γνωστοποίησή του. Γι’ αυτό και στη Σοφία Σειράχ ο συγγραφέας ήταν απόλυτος: «Ἀκήκοας λόγον, συναποθανέτω σοι» [Σειρ. 19:10]. Η κουβέντα που άκουσες να πεθάνει μαζί σου χωρίς να φύγει από το στόμα σου.
     Στην εποχή των ηλεκτρονικών μέσων και δικτύων έχουμε συνηθίσει να «βγάζουμε στη φόρα» οτιδήποτε, όχι μόνο λόγια αλλά και εικόνες, όχι μόνο αθώες και ουδέτερες αλλά και προκλητικές και άσεμνες, που εκθέτουν και προσβάλλουν βάναυσα και συχνά ανεπανόρθωτα τα πρόσωπα που εικονίζουν. Βέβαια σήμερα θεωρείται πως ό,τι κάνουν μεταξύ τους άνθρωποι ενήλικοι είναι ιδιωτική υπόθεση. Να όμως που το ‘ιδιωτικό’ πολύ εύκολα γίνεται πάνδημο όταν ‘απαθανατίζεται’ φωτογραφικά (εν γνώσει ή εν αγνοία του ενός ή του άλλου) και ‘ανεβαίνει’ στα περιβόητα μέσα. Και ξαφνικά ο μέχρι τότε ‘σύντροφος’ γίνεται εκβιαστής, ανοίγει τον μοντέρνο ασκό του Αιόλου, και η εικόνα ή το βίντεο γίνεται άνεμος και πάει παντού, και δεν συμμαζεύεται με τίποτε, και η πρώην φίλη γίνεται δημόσιο θέαμα ακατάλληλο για κάθε μάτι.
     Με τα δεδομένα αυτά είναι εντελώς λάθος το μήνυμα ότι «Εικόνες ή βίντεο μπορούν να αποστέλλονται πρόθυμα σε άλλο άτομο ως μέρος μιας υγιούς σχέσης» που δίνει σημερινό δημοσίευμα της Καθημερινής με αφορμή τα σχετικά 'κατορθώματα' γνωστού τηλεπαρουσιαστή. Οτιδήποτε δικό μας δίνουμε σε άλλον παύει πλέον να είναι δικό μας, και κανείς δεν εγγυάται ότι η σχέση θα συνεχίσει να είναι υγιής. Και αν κάποιος απαιτεί από σύντροφό του τέτοιου είδους ‘ιδιωτικά αναμνηστικά’, σίγουρα δεν έχει αγαθές προθέσεις. Για να παραφράσουμε τη γνωστή έκφραση, όταν έχει κανείς τέτοιους συντρόφους, τι τους θέλει τους εχθρούς;  

[Δημοσιεύθηκε στην Καθημερινή 28/12/2021]

Διεκδικήσεις και ταλαιπωρίες

 Διαβάζω σήμερα ότι η Πανελλήνια Ναυτική Ομοσπονδία εξήγγειλε 48ωρη απεργία με διάφορα αιτήματα (κυρίως οικονομικά). Η είδηση καταλήγει με την ενημέρωση ότι «λόγω της κινητοποίησης η ΠΝΟ ζητά την κατανόηση και την πλήρη συμπαράσταση τόσο του επιβατικού κοινού όσο και όλων των εργαζομένων». Με άλλα λόγια, «σας παρακαλούμε, ταλαιπωρηθείτε δυο μέρες για λογαριασμό μας».

     Το σημείωμα δεν έχει σκοπό να κατηγορήσει κανέναν. Ωστόσο, όσο εύλογα κι αν είναι τα αιτήματα των εργαζομένων του κάθε κλάδου, πιστεύω ότι στη διεκδίκησή τους θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ο βαθμός επιβάρυνσης του κοινωνικού συνόλου, που μπορεί να εξαρτάται και από χρονικούς ή γεωγραφικούς παράγοντες. Έτσι π.χ. αν τυχόν οι γιατροί ή οι νοσηλευτές των νοσοκομείων ή το προσωπικό του ΕΚΑΒ κήρυτταν απεργία εν μέσω πανδημίας, αυτό θα αποτελούσε μέγιστη αντικοινωνική ενέργεια, όσο δίκαιο κι αν είχαν οι άνθρωποι αυτοί. Το ίδιο ισχύει και για τους εκπαιδευτικούς σε καιρό πανελληνίων εξετάσεων. Εν προκειμένω, τα πλοία και οι ναυτικοί εξυπηρετούν τις μεταφορές ανθρώπων και αγαθών από και προς τα πολυάριθμα νησιά μας, και η υπηρεσία αυτή δεν έχει συνήθως εναλλακτικές λύσεις (τα εναέρια μέσα είναι πανάκριβα, δεν καλύπτουν όλα τα νησιά και δεν μπορούν να κουβαλήσουν πούλμαν ή νταλίκες με προϊόντα). Οι συνθήκες αυτές θα πρέπει να αποτελούν περιοριστικούς παράγοντες στις κινητοποιήσεις, που κάθε τόσο κάνουν δύσκολη τη ζωή των νησιωτών. Δυστυχώς όμως στη μεταπολιτευτική Ελλάδα η κάθε ομάδα θεωρεί δικαίωμα το να παρακωλύει κατά βούλησιν όλους τους άλλους, με πορείες, αποχές, καταλήψεις και άλλα δρώμενα (events κατά τη μοντέρνα έκφραση). Η όποια διάθεση για συμπαράσταση εξανεμίζεται πολύ γρήγορα όταν π.χ. δεν μπορείς να ταξιδέψεις την ημέρα που πρέπει.

Θεϊκός δάκτυλος

 Ξαναδιαβάζοντας την πατρώα ‘Ιερά Ιστορία της Παλαιάς Διαθήκης’ συναντώ το ακόλουθο απόσπασμα:

     «Πολλούς και διάφορους τρόπους μεταχειρίζεται η πρόνοια του Θεού για την προστασία και τη σωτηρία των ευσεβών. Συχνά δεν υποπίπτουν στην αντίληψή μας οι ενέργειές της, άλλοτε όμως δεν τις προσέχουμε όσο πρέπει. Αν μελετούσαμε προσεκτικώτερα τη ζωή μας, θα διακρίναμε συχνά το δάχτυλο του Θεού. Κι αυτό θα μας έδινε θάρρος και ελπίδα στην αντιμετώπιση των δυσχερειών της ζωής, ενώ συγχρόνως θα γέμιζε την ψυχή μας με ευγνωμοσύνη για τις άπειρες ευεργεσίες του Θεού» [σελ. 714].

     Εκείνο το «δεν τις προσέχουμε όσο πρέπει» ακούγεται ιδιαίτερα επίκαιρο στην εποχή των εμβολίων...

Προσδοκία

Μόλις ολοκληρώθηκε σήμερα η προγραμματισμένη εκταφή των οστών του θείου Γρηγόρη (υπενθύμιση της απότισης του κοινού χρέους, «του όρου πληρωθέντος», όπως μας λέει η ευχή), που έγινε υπό συνεχή βροχή και με εντελώς ανεπαρκείς τις ανοικτές ομπρέλες, ο ουρανός μας έστειλε την μεγαλόπρεπη και ελπιδοφόρα υπόσχεσή του, ένα πανέμορφο και ολοφώτεινο τόξο. Θα υπήρχε άραγε καλύτερη και πιο συμβολική συγκυρία; «Προσδοκώμεν ανάστασιν νεκρών». Δόξα τω Θεώ!

 

Θανάσιμη νόσος

 Έχω έναν φίλο Πακιστανό. Μαζί κάναμε ειδικότητα στην Ουαλία και ήταν συμπαίκτης μου στο μπιλιάρδο τις ώρες της σχόλης στο καθιστικό των γιατρών του νοσοκομείου. Τηρούσε τα ισλαμικά του καθήκοντα, νήστευε στο ραμαζάνι, αλλά μας έστελνε και χριστουγεννιάτικες κάρτες κάθε Δεκέμβριο. Τελειώνοντας επέστρεψε στην πατρίδα του, όπου ακολούθησε ακαδημαϊκή καριέρα. Ανταμώναμε συνήθως στο θερινό συνέδριο της Βρετανικής Πνευμονολογικής Εταιρείας και λέγαμε τα νέα μας. Όταν τα παιδιά του έφθασαν σε ηλικία σπουδών ξαναγύρισε στη Βρετανία, πήρε θέση διευθυντού στο NHS και έμεινε πλέον εκεί. Κάποτε του έστειλα μια τελειόφοιτη δική μας για άσκηση στην κλινική του, και την εξυπηρέτησε με τον καλύτερο τρόπο. Πριν μερικά χρόνια μας επισκέφθηκε στη Θεσσαλονίκη και του δείξαμε την πόλη. Δεν τον ρώτησα ποτέ γιατί έφυγε οριστικά από τη χώρα του, αλλά διαβάζοντας την πρόσφατη είδηση για το λυντσάρισμα ενός διευθυντή εργοστασίου στο Πακιστάν από μαινόμενο όχλο για υποτιθέμενη ‘βλάσφημη’ συμπεριφορά, μπορώ να φαντασθώ έναν τουλάχιστον από τους λόγους. Δεν είναι όλοι οι μουσουλμάνοι το ίδιο.
     Κι ενώ αυτά και άλλα παρόμοια συμβαίνουν στην Ασία, η ‘πολυπολιτισμική’ Ευρώπη δια της επιτρόπου της για την ισότητα Ελλέν Ντάλι καλεί τους Χριστιανούς Ευρωπαίους να αποχρωματίσουν τους εορτασμούς των Χριστουγέννων, απαλείφοντας καθετί που θυμίζει Χριστό, για να μη θίγονται τα άλλα θρησκεύματα. Ήδη το γεγονός έχουν σχολιάσει πολλοί τακτικοί αρθρογράφοι (π.χ. ο Τ. Θεοδωρόπουλος στην Καθημερινή). Εγώ ας σημειώσω μόνο την σοβαρή υποψία/πρόβλεψή μου ότι ο ιστορικός του μέλλοντος θα γράψει στο αποβιωτήριο της γηραιάς ηπείρου ως αιτία θανάτου την πολιτική ορθότητα.

Απλή αριθμητική

 Γνωστό το πρόβλημα, αλλά ας το ανακεφαλαιώσουμε με συντομία. Έχουμε έναν ευάλωτο πληθυσμό και έναν μεταδοτικό ιό, που για πολλούς ασθενείς είναι θανατηφόρος με απρόβλεπτο τρόπο, αλλά δημιουργεί και σοβαρά αναπνευστικά προβλήματα (ακόμη και όταν αυτά δεν είναι τελικά θανατηφόρα) σε πολύ περισσότερους, που χρειάζονται νοσηλεία. Μεγάλος αριθμός πασχόντων σημαίνει πολλές εισαγωγές, υπερφόρτωση του συστήματος υγείας και πολύ πιο δύσκολη διαχείριση των ασθενών λόγω εξάντλησης των πόρων και εξουθένωσης του διαθεσίμου προσωπικού. Ακόμη και όταν οι δυο τελευταίοι παράγοντες δεν θέτουν περιορισμούς (π.χ. σε πολύ πλούσια και καλά οργανωμένα συστήματα υγείας), ο μεγάλος αριθμός ασθενών σημαίνει πρόσθετα προβλήματα, δευτερογενείς λοιμώξεις και άλλες επιπλοκές, και πιθανώς ανεπαρκή φροντίδα, μια και οι ώρες του 24ώρου είναι ανελαστικές και οι ανθρώπινες αντοχές δεν είναι άπειρες. Όλες αυτές οι συνθήκες, συν το γεγονός ότι το εγκατεστημένο ARDS (σύνδρομο οξείας αναπνευστικής δυσχερείας, η βαριά προσβολή του αναπνευστικού συστήματος από οποιαδήποτε αιτία) έχει θνητότητα 50-70%, οδηγούν σε μεγάλο αριθμό θανάτων.
     Στην αλυσίδα αυτή μπορεί να παρέμβει κανείς, θεωρητικά τουλάχιστον, σε διάφορα επίπεδα. Η πιο αποτελεσματική όμως παρέμβαση, με σημαντικά οφέλη, είναι να μειώσει δραστικά τον αρχικό αριθμό των ασθενών και τη βαρύτητα της νόσου, αυξάνοντας την άμυνα του πληθυσμού απέναντι στον ιό. Η τακτική αυτή λέγεται ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΣ. Όσο περισσότεροι οι εμβολιασμένοι (και πιο έγκαιρος ο εμβολιασμός), τόσο μικρότερος ο ευάλωτος πληθυσμός, τόσο λιγότεροι οι ασθενείς, τόσο λιγότερες οι εισαγωγές, οι σοβαρές επιπλοκές και τελικά οι θάνατοι. Χωρίς να παραβλέπει κανείς όλα τα υπόλοιπα μέτρα (που έχουν τη σημασία τους και είναι απαραίτητα), η παγκόσμια εμπειρία των δύο τελευταίων ετών έχει αποδείξει ότι αυτά δεν είναι ποτέ αρκετά, και συνήθως αποδεικνύονται ανίσχυρα να αναχαιτίσουν την πανδημία. Στην επιδημιολογική αυτή κρίση ένα κι ένα κάνει δύο.