Μεταγλωτττίσεις

 Διαβάζω στην ψηφιακή Καθημερινή για τη διάσωση ενός ταύρου με ελικόπτερο στην Ισπανία. Το κείμενο γράφει: «Ο ταύρος, ονόματι Μπολέρο, τραυματίστηκε ελαφρά χθες, καθώς ενώ περιφερόταν στον βοσκότοπό του, στην περιφέρεια των Αστουριών, στη βόρεια Ισπανία, έπεσε από μια απότομη πλαγιά, από ύψος 100 μέτρων.» Κάτι τέτοια γλωσσικά μαργαριτάρια προκύπτουν όταν ελληνοποιούμε τα ξένα ονόματα. Άραγε το γνωστό έργο για κιθάρα ‘Asturias’ του Isaac Albeniz στο εξής θα λέγεται ‘Αστουρίαι’;
     Συνειρμικά θυμήθηκα ότι πριν αρκετά χρόνια σε πρόγραμμα συναυλίας που περιλάμβανε την Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν ο στίχος του Φρειδερίκου Σίλλερ ‘Tochter aus Elysium’ (= κόρη από τα Ηλύσια) που αναφέρεται στη Χαρά είχε μεταφρασθεί ανερυθρίαστα ως ‘κόρη του Ελισαίου’. Αναρωτήθηκα αν ο προφήτης ήξερε ότι είχε τέτοια διάσημη κόρη...

Ψυχή αδούλωτη

 Ας προσπαθήσουμε να αρθούμε για λίγο πάνω από τα ρέοντα και να προσεγγίσουμε τα γεγονότα και τα πρόσωπα που τιμούμε από σήμερα, αρχή της Μεγάλης Εβδομάδας.
     Στον Οίκο της Μ. Δευτέρας διαβάζουμε για τον «Ἰωσὴφ τὸν ἀοίδιμον καὶ σώφρονα, τὸν δουλωθέντα μὲν τῷ σώματι, τὴν ψυχὴν δὲ ἀδούλωτον συντηροῦντα, καὶ Αἰγύπτου παντὸς κυριεύσαντα». Μπορεί κανείς να είναι δούλος εξωτερικά (είτε φυλακισμένος είτε εκτός φυλακής αλλά υπό διαφόρους περιορισμούς και δεσμευτικά μέτρα και διατάξεις), χωρίς να χάνει την εσωτερική του ελευθερία και την σωφροσύνη και την αυτοκυριαρχία του. Στην περίπτωση του Παγκάλου Ιωσήφ η άδικη δουλεία κράτησε δεκατρία ολόκληρα χρόνια, αλλά είχε ως κατάληξη την κυριαρχία του σε όλη την Αίγυπτο. Χωρίς ο ίδιος να χρησιμοποιήσει ούτε ‘μέσα’ ούτε άλλους τρόπους για να επιτύχει τη δικαίωση, παρά μόνο την υπομονή του ως το τέλος. Ας το σκεφθούμε λιγάκι.

Ακαταδίωκτο

Μάθαμε και μια νέα λέξη. Πρόσφατη τροπολογία κατοχυρώνει τα μέλη της επιστημονικής επιτροπής των ειδικών για την πανδημία από τυχόν νομικές διώξεις εναντίον τους με αφορμή τις εισηγήσεις τους προς την πολιτεία για τα προβλήματα της δημόσιας υγείας. Σχεδόν φυσικά, θα έλεγε κανείς, εξανέστησαν οι αντιπολιτευόμενοι για τη διάταξη αυτή (υπήρχε περίπτωση να την υποδεχθούν όρθιοι με χειροκροτήματα;). Με τη σειρά του, και απόλυτα σωστά, το υπουργείο απάντησε ότι οι εμπειρογνώμονες δεν ασκούν πολιτική αλλά ενεργούν ως σύμβουλοι, και δεν μπορεί να ενοχοποιηθεί η επιστημονική άποψη που εκφέρουν για τις όποιες συνέπειες των μέτρων που η πολιτεία λαμβάνει. Δεν έχουμε ακούσει ανάλογες διαμαρτυρίες των κομμάτων για την ευθύνη υπουργών και βουλευτών και άλλων πολιτικών προσώπων, που έχουν νομικά κατοχυρωμένο το δικαίωμα του ασύλου. Για να πούμε όμως και του στραβού το δίκαιο, αν δεν υπήρχε η κατοχύρωση αυτή, φοβούμαι ότι η ελληνική δικαιοσύνη δεν θα ασχολούνταν με κανένα άλλο θέμα. Και όχι μόνο με την αφορμή της πανδημίας.

Κατά φαντασίαν ιατροί

 Από την εμφάνιση της πανδημίας Covid, εκτός από την ίδια την ιογενή νόσο με τις χιλιάδες των θανάτων μέχρι τώρα, υποφέρουμε και από μια ιδιαίτερα επικίνδυνη ψυχική νόσο. Τα συμπτώματά της είναι αυθαιρεσία σκέψης και λόγου και πεισματική ανοησία. Καθημερινά σχεδόν παρακολουθούμε ρεσιτάλ ημιμάθειας και παραπληροφόρησης με πρωταγωνιστές και καταλύτες κάθε είδους πειραγμένους, «ανθρώπους αδοκίμους τον νουν». Κάθε λογής επιχείρημα έχει επιστρατευθεί για να δικαιολογήσει την αντίδραση, μια στη νόσο, μια στο εμβόλιο, μια στο τεστ. Πιο πρόσφατο σύμπτωμα: η απόφανση μιας μητέρας που υποστηρίζει στην τηλεόραση ότι τα self-test θα βλάψουν την υγεία του παιδιού της, και για τον λόγο αυτό αρνείται να τα κάνει και ωθεί σε κατάληψη του σχολείου τους μαθητές (πώς ακριβώς η χρήση μιας μπατονέτας στη μύτη βλάπτει την υγεία, αφήνεται στη φαντασία του καθενός).
     Αυτά συμβαίνουν όταν όλοι νομίζουν ότι μπορούν να γίνουν ειδικοί σε οποιοδήποτε θέμα απλώς βλέποντας βίντεο στο YouTube ή διαβάζοντας αναλύσεις και συμβουλές άγνωστης πηγής και κύρους. Ας σκεφθούμε λιγάκι: θα εμπιστευόμασταν ποτέ τη ζωή μας σε έναν αυτόκλητο ‘πιλότο’ που η μόνη του γνώση για τα αεροπλάνα ήταν όσα διάβασε στο Διαδίκτυο; Και αυτά όχι σε εξειδικευμένη ιστοσελίδα, αλλά σε ιστότοπο… μεταφυσικής, που μπορεί να υποστήριζε π.χ. ότι η χρήση αλεξιπτώτου είναι δεσμευτική της ελευθερίας και η πτώση από το αεροπλάνο πρέπει να γίνεται με απόλυτα ελεύθερους όρους και με ρυθμικές κινήσεις των βραχιόνων. Και πώς θα μας φαινόταν αν ένας φιλόσοφος έβγαινε και έλεγε δημόσια ότι οι πτυχιούχοι πιλότοι δεν ξέρουν τι τους γίνεται και ότι αρκεί και πρέπει να εμπιστευόμαστε στο Διαδίκτυο και τα μαθήματά του για να κυβερνούμε αεροπλάνο με ασφάλεια;
     Αν τα παραπάνω ακούγονται εξωφρενικά, το ίδιο ισχύει κατά μείζονα λόγο για τους ισχυρισμούς και τις διακηρύξεις ποικίλων μη ειδικών για ιατρικά θέματα που είναι έξω από το γνωστικό τους πεδίο. Έχουμε ξαναγράψει ότι η ιατρική και η άσκησή της εμπεριέχει ένα στοιχείο αβεβαιότητας και ανασφάλειας, που προσπαθεί να το μειώσει με τις μελέτες, την διαχρονική παρατήρηση και την κλινική εμπειρία. Όσοι επεχείρησαν κατά καιρούς να ασκήσουν ιατρική με από καθέδρας αφορισμούς και διακηρύξεις, διαψεύσθηκαν με παταγώδη τρόπο. Κατά την διατύπωση του ιερού Χρυσοστόμου, «σεσίγηνται και λήθη παραδέδονται». Ειδικά η τρέχουσα νόσος έχει αποδείξει τη μεταβλητότητα και το απρόβλεπτό της, που μας κάνει να αλλάζουμε τακτικές και γραμμές πλεύσης εκεί που νομίσαμε ότι την κατανοήσαμε. Αυτό που μπορούμε ανθρωπίνως να κάνουμε είναι να εφαρμόζουμε την καλύτερη δυνατή αντιμετώπιση σε κάθε περίπτωση χωρίς καμία ψευδαίσθηση παντογνωσίας και παντοδυναμίας, προσπαθώντας να ελαχιστοποιούμε τα λάθη μας, με την ελπίδα και την ευχή η χάρη και ο φωτισμός του Θεού να θεραπεύει τα ασθενή και να αναπληρώνει τα ελλείποντα.

Παραμύθια

 Με τον τίτλο ‘Εικονικά κόλλυβα’ η Καθημερινή δημοσίευσε χθες ένα σχόλιο της Τασούλας Επτακοίλη για τη ζωή, τις συνήθειες, τον θάνατο και τους επικηδείους που γράφτηκαν στο Facebook για κάποια Μ.Τ., που αποδείχθηκε ότι δεν ήταν πραγματικό πρόσωπο αλλά ένα φτιαχτό προφίλ. Χαρακτηριστικό σύμπτωμα της εικονικής πραγματικότητας, αναπόφευκτη εξέλιξη της μυθοπλασίας. Πιθανώς στο προσεχές μέλλον να συναντούμε όλο και περισσότερα τέτοια ‘μυθικά’ πρόσωπα.
     Απορεί άραγε κανείς γιατί ασχολούμαστε τόσο πολύ με μύθους; Εδώ και δεκαετίες περιοδικά ολόκληρα είναι αφιερωμένα όχι σε πραγματικά πρόσωπα και γεγονότα, αλλά στο τι συνέβη/συμβαίνει/θα συμβεί προσεχώς στο τάδε σήριαλ (ελληνικό, ισπανικό, γαλλικό και δυστυχώς πολύ συχνά τούρκικο). Ονόματα πάνε κι έρχονται, πιο γνωστά στους ‘μυημένους’ (και πόσοι είναι αυτοί για τον κάθε φανταστικό κόσμο;) απ’ όσο οι γείτονες ή οι φίλοι τους. Οι ειδήσεις για το τι θα γίνει στο επόμενο επεισόδιο ή τη νέα ταινία (sequel ή prequel) της σειράς συναγωνίζονται την πραγματικότητα και όχι σπάνια την ξεπερνούν σε αναγνωστικό ενδιαφέρον. Καθόλου παράξενο που τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ακολουθούν τον ίδιο δρόμο.
     Πριν δυο χιλιάδες χρόνια ο Απόστολος Παύλος έγραφε στον Τιμόθεο ότι θα έρθει καιρός που οι άνθρωποι «ἀπὸ μὲν τῆς ἀληθείας τὴν ἀκοὴν ἀποστρέψουσιν, ἐπὶ δὲ τοὺς μύθους ἐκτραπήσονται» [Β’ Τιμ. 4:4]. Οι μύθοι και τα παραμύθια έχουν βέβαια τη θέση τους στο φολκλόρ, την παράδοση, τη λογοτεχνία. Αποτελούν αυτό που λέει στη ρίζα της η λέξη: παραμυθία, παρηγοριά, φυγή και εκτόνωση από την πίεση των καταθλιπτικών γεγονότων. Με την μορφή αυτή εκπληρώνουν τον ρόλο τους, εφόσον ξέρουμε πού σταματάει η φαντασία και αρχίζει η πραγματικότητα. Αυτή τη διαχωριστική γραμμή τη χάνουμε όλο και περισσότερο στις μέρες μας.
     Και κάτι ακόμη. Παραδοσιακά τα παραμύθια είχαν σκοπό ψυχαγωγικό και διδακτικό, ή τουλάχιστον είχαν ένα αίσιο τέλος. Τα σημερινά ‘παραμύθια’ -- που περιλαμβάνουν και πολλές από τις ψευδείς φήμες για την πανδημία και τα εμβόλια -- συνήθως προκαλούν τον Αριστοτελικό ‘έλεον και φόβον’, δημιουργούν κακής ποιότητος υπαρξιακή αγωνία και γεμίζουν ζόφο και μαυρίλα τις ψυχές των αναγνωστών τους, χωρίς να προσφέρουν κανενός είδους ‘κάθαρσιν των τοιούτων παθημάτων’. Και δυστυχώς βρίσκουν πολλά ευήκοα ώτα.

Υπεραξίες

 Διαβάσαμε τελευταία για έναν πίνακα ζωγραφικής που επρόκειτο να βγει σε δημοπρασία στη Μαδρίτη ως έργο κάποιου μαθητή του Ισπανού ζωγράφου Χοσέ ντε Ριμπέρα, του 17^ου αιώνα. Υπολόγιζαν ότι η αρχική του τιμή θα ήταν κάπου 1500 ευρώ. Την τελευταία στιγμή οι ειδικοί αποφάνθηκαν ότι μπορεί να πρόκειται για ένα άγνωστο έργο του διάσημου Καραβάτζιο, κάτι που αμέσως θα πρόσθετε αρκετά μηδενικά στην τιμή του—για 150 εκατομμύρια μιλούσαν πλέον. Έτσι ο πίνακας αποσύρθηκε από τη δημοπρασία εν αναμονή πληρέστερης εκτίμησης της καλλιτεχνικής του αξίας, του ιστορικού του ενδιαφέροντος και φυσικά της ανακοστολόγησής του.

     Με αφορμή την είδηση ξανακάνω σκέψεις που είχα εκφράσει κατά καιρούς σε ανάλογες περιπτώσεις. Ποια είναι η πραγματική αξία ενός πίνακα (ή άλλου έργου τέχνης); Έχει να κάνει με την αισθητική του ποιότητα, με την παλαιότητα ή με την πατρότητά του; Αν ο καλλιτέχνης δεν λέγεται Καραβάτζιο αλλά Χατζηπαπαδόπουλος (υποθετικό όνομα), αλλάζει η ποιότητα αυτή; Παύει να έχει καλλιτεχνικό ενδιαφέρον; Το πασίγνωστο Adagio του Albinoni έχασε τη μουσική του μαγεία όταν μάθαμε ότι στην πραγματικότητα το συνέθεσε στα μέσα του 20ού αιώνα ο Remo Giazotto; Κι αν τη Μόνα Λίζα δεν την είχε απεικονίσει ο Ντα Βίντσι αλλά κάποιος ανώνυμος ζωγράφος, θα έπαυε να είναι τόσο αινιγματική και περιζήτητη; Ακόμη κι αν δεχθούμε ως ‘αντικειμενικές’ (απαραίτητα τα εισαγωγικά) τις φουσκωμένες τιμές που πιάνουν τέτοια έργα στις δημοπρασίες, αυτές καθόλου δεν πρόκειται να ωφελήσουν τους καλλιτέχνες, που συνήθως έχουν αναχωρήσει από τον κόσμο αυτό και απολαμβάνουν από απόσταση την εικονική ματαιότητα που άφησαν πίσω τους.  

     Ζητώ συγγνώμη από τους ειδικούς και τους φιλότεχνους γι’ αυτή την τόσο πεζή θεώρηση των αριστουργημάτων της τέχνης. Ωστόσο τα ποσά που ακούγονται παραπέμπουν κυρίως σε μια ιδιαίτερη μορφή κερδοσκοπίας. Τουλάχιστον αν ένα μέρος τους πήγαινε σε κάποιο ταμείο στήριξης απόρων εν ζωή καλλιτεχνών ή άλλων αναξιοπαθούντων, ίσως θα μπορούσε να δικαιολογηθεί η τεχνητή υπεραξία των πινάκων και άλλων συναφών αντικειμένων. 

Προς Ρωμαίους

 Προχθές θυμηθήκαμε τον πατέρα μας -- μήπως τον ξεχνάμε ποτέ; Όμως στις 8 Απριλίου έκλεισε το έβδομο έτος από την εκδημία του. Και ως εις μνημόσυνον οι εκδόσεις ‘Περιβόλι της Παναγίας’ κυκλοφόρησαν τις ‘Ομιλίες στην προς Ρωμαίους Επιστολή’ που ήταν υπό επεξεργασία τον προηγούμενο χρόνο. Μια έκδοση επιμελημένη, όπως και όλες οι προηγούμενες, που θα έκανε περήφανο τον μακαρίτη (που τόση προσοχή έδινε όχι μόνο στο περιεχόμενο αλλά και στην μορφή των βιβλίων).
     Παραθέτουμε το κείμενο του εξωφύλλου, με την ευχή η ανάγνωση των ομιλιών να αποβεί προς καταρτισμόν των αναγνωστών:

     Οἱ ἐπιστολὲς τοῦ Παύλου εἶναι σπουδαιότατα καὶ πολυτιμότατα βιβλία τῆς Καινῆς Διαθήκης. Πρώτη ἀπὸ τὶς ἐπιστολὲς τοῦ Παύλου τοποθετεῖται στὴν Καινὴ Διαθήκη ἡ πρὸς Ρωμαίους ἐπιστολή, γιατὶ εἶναι ἡ μεγαλύτερη καὶ σπουδαιότερη. Ο Παῦλος ἐπιθυμοῦσε πολὺ νὰ ἐπισκεφθεῖ τὴ Ρώμη καὶ νὰ κηρύξει καὶ ἐκεῖ τὸ Εὐαγγέλιο. Τὴν ἐπιθυμία του ὅμως αὐτὴ δὲν εἶχε κατορθώσει μέχρι τότε νὰ τὴν πραγματοποιήσει· καὶ ἐπειδὴ δὲν ἤξερε ἂν καὶ πότε θὰ μποροῦσε νὰ τὸ ἐπιτύχει αὐτό, ἀποφάσισε νὰ γράψει τὴν ἐπιστολὴ αὐτή, γιὰ νὰ διδάξει στοὺς Χριστιανοὺς τῆς Ρώμης τὶς βασικὲς χριστιανικὲς ἀλήθειες, ὥστε νὰ ἔχουν τουλάχιστο μιὰ περίληψη τοῦ Εὐαγγελίου ποὺ κήρυττε ὁ Παῦλος. Θὰ μποροῦσε λοιπὸν ἡ ἐπιστολὴ αὐτὴ νὰ ὀνομασθεῖ Εὐαγγέλιο τοῦ Παύλου.
     Ἡ ἐπιστολὴ περιέχει σπουδαιότατα δογματικὰ καὶ ἠθικὰ διδάγματα, ἀναφερόμενη κυρίως στὸ θέμα τῆς δικαιώσεως, δηλαδὴ τῆς σωτηρίας τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλὰ καὶ πολλὲς πρακτικὲς συμβουλὲς γιὰ τὴν ἀληθινὴ χριστιανικὴ ζωή. Ἡ ἀναλυτικὴ μελέτη της θὰ μᾶς βοηθήσει ἀσφαλῶς νὰ ἐμβαθύνουμε καλύτερα στὶς ἀλήθειες τῆς πίστεώς μας, ἀλλὰ καὶ νὰ συνειδητοποιήσουμε τὶς ὑποχρεώσεις ποὺ ἔχουμε ὡς Χριστιανοί, ὥστε ἡ ζωὴ μας νὰ βρίσκεται σὲ ἁρμονία μὲ τὴν πίστη μας, γιὰ νὰ προοδεύουμε ἐμεῖς πνευματικά, νὰ ὠφελοῦνται καὶ ἄλλοι ἄνθρωποι μὲ τὴ δική μας πρόοδο καὶ νὰ δοξάζεται ἀπὸ ὅλους τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ.

Sofagate

 Από την εποχή του προέδρου Νίξον και το σκάνδαλο Watergate κληρονομήσαμε τη χρήση του δευτέρου συνθετικού ‘gate’ για να χαρακτηρίζουμε κάθε είδους υποθέσεις που έχουν ή δεν έχουν χροιά σκανδάλου. Πιο πρόσφατη χρήση το Sofagate του τίτλου (ελληνιστί σκάνδαλο του καναπέ), που αναφέρεται στην άκομψη και καθόλου ιπποτική μεταχείριση της κυρίας Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν από τον οικοδεσπότη Ερντογάν και τον ομόβαθμό της Σαρλ Μισέλ κατά την πρόσφατη επίσκεψη των Ευρωπαίων αξιωματούχων στην Τουρκία. Οι Τούρκοι δεν είχαν προβλέψει ισόβαθμη καρέκλα για την φράου, και μετά από στιγμές δημόσιας αμηχανίας μπροστά στις κάμερες όλου του κόσμου την έβαλαν στον καναπέ. Ακολούθησαν τα ποικίλα σχόλια: άλλοι εναντίον του Ερντογάν, άλλοι εναντίον του Μισέλ (εδώ που τα λέμε, θα μπορούσε να της δώσει την καρέκλα του και να εκθέσει έτσι τον σουλτάνο), καθένας επικαλείται το δικό του πρωτόκολλο για να περισώσει τα προσχήματα και να συμμαζέψει το τραυματισμένο κύρος του, οι φεμινίστριες ξεσπάθωσαν για την υποτιμητική μεταχείριση των γυναικών ακόμη και στα υψηλά αξιώματα, και πάει λέγοντας. Με άλλα λόγια, μας έλειψαν τα σοβαρά θέματα και στρέφουμε και εξαντλούμε το ενδιαφέρον μας στο σαβουάρ βιβρ. 
     Έχω πλάσει μια δική μου θεωρία για την προέλευση όλων αυτών των κανόνων ‘καλής συμπεριφοράς’ (αυτό που οι Γάλλοι αποκαλούν comme il faut)· όχι της στοιχειώδους ευγένειας και ευπρέπειας, αλλά του ποιος κάθεται πρώτος και ποιος δεύτερος, με ποια σειρά προσφωνούμε διάφορους επισήμους και μη, με ποιο χέρι πιάνουμε το πηρούνι και με ποιο το μαχαίρι, και άλλα τέτοια καθημερινά σκύβαλα. Τι λέει η θεωρία μου; Ότι οι πάλαι ποτέ πατρίκιοι του Μεσαίωνα, διαπιστώνοντας ότι δεν είχαν καμιά πρακτική ικανότητα σε σύγκριση με τους πληβείους που ‘έπιαναν τα χέρια τους’ και έκαναν όλες τις δουλειές, επενόησαν έναν σύνθετο κώδικα συμπεριφοράς για να εκφράζουν την κοινωνική ανωτερότητά τους. Όσοι δεν γνώριζαν τον κώδικα ήταν κατώτερης τάξης (‘τσοκαρία’ θα τους αποκαλούσε η μαντάμ Σουσού του Δ. Ψαθά), ανάξιοι να τους συναναστρέφονται οι ‘καθώς πρέπει’ άνθρωποι. Δεν έχω αποδείξεις για την υπόθεση αυτή, κι αν μου υποδείξετε κάποια πιο έγκυρη, τη συζητούμε. Προς το παρόν διασκεδάζουμε με τις εκδηλώσεις κοινωνικής υποκρισίας των μεγάλων, που θυμίζουν κάτι από τον επικήδειο του Μάρκου Αντωνίου για τον Ιούλιο Καίσαρα στην ομώνυμη τραγωδία του Σαίξπηρ. Υπονοώντας τον Βρούτο ως δολοφόνο του Καίσαρα (χωρίς να του αποδίδει ευθέως το έγκλημα), προσθέτει κάθε τόσο: «Αλλά αυτός είναι έντιμος άνθρωπος!». 

Γεωστρατηγική

 Έχει γίνει κι αυτή μέρος της καθημερινής μας εμπειρίας σε ενημερωτικά θεάματα και ακούσματα. Συζητήσεις και αναλύσεις για συμμαχίες, τόξα, στρατηγικές συμπράξεις... πάντα με κάποιον δεδομένο αντίπαλο, πάντα με στόχο την πολιτική, στρατιωτική, οικονομική επικράτηση και υπεροχή μιας πλευράς απέναντι σε μιαν άλλη. Τα κομμάτια του παζλ αναδιατάσσονται από τη μια στιγμή στην άλλη όπως οι ψηφίδες σ’ ένα καλειδοσκόπιο, πρώην σύμμαχοι γίνονται αντίπαλοι και τανάπαλιν, παλιές παρατάξεις διασπώνται και άλλες νέες σχηματίζονται, συχνά χωρίς να προλαβαίνουμε να αντιληφθούμε τις μεταβολές. Το Μεγάλο Παιχνίδι, όπως το ονόμασε ο Κίπλινγκ στον ‘Κιμ’.
       Έχει άραγε κάποιο νόημα όλη αυτή η αέναη ‘χορογραφία’ στην παγκόσμια σκακιέρα; Φυσικά οι πρωταγωνιστές της θα υποστηρίξουν με πάθος την χρησιμότητά της -- υπάρχει περίπτωση να κάνουν το αντίθετο; Τι γίνεται όμως με όλους τους υπολοίπους, τους σιωπηλούς ‘κομπάρσους’  του παιχνιδιού; Κανένας δεν τους ρωτάει αν θέλουν να πάρουν μέρος στο έργο. Η ουδετερότητα πρακτικά αποκλείεται: ή είσαι ‘μαζί μας’ ή με τους ‘άλλους’. Κι αν οι όποιοι ‘εμείς’ αποφασίσουμε ότι πρέπει να αντιπαρατεθείς με τους όποιους ‘άλλους’, δεν μπορείς να φέρεις αντίρρηση: δεν μπορείς να είσαι φίλος και μ’ ‘εμάς’ και με τους ‘άλλους’. Πάντα θα υπάρχει ένας μοχλός πίεσης, ένας μηχανισμός διπλωματικού εκβιασμού, μια υπενθύμιση και απειλή συγχρόνως ότι από ‘εμάς’ εξαρτάται η δική σου συνεχιζόμενη ύπαρξη και ευημερία. Όσο βρίσκεσαι στο ‘δικό μας’ μαντρί είσαι ασφαλής. Αν αποφασίσεις να ξεφύγεις, υπάρχει πάντα κάποιος ‘λύκος’, που μπορούμε να τον κινητοποιήσουμε εναντίον σου.
     Το όνομα του παιχνιδιού λέγεται κυριαρχία, και είναι μια διογκωμένη μορφή του πάθους της φιλαυτίας. Είτε σε ατομικό είτε σε συλλογικό επίπεδο, κάποιοι θέλουν να επικρατούν έναντι των άλλων. Για να το επιτύχουν με τρόπο ‘εύπεπτο’ πρέπει να έχουν ένα σύνθημα, μια ιδέα ή φιλοσοφία (π.χ. δημοκρατία, ανθρώπινα δικαιώματα κτλ.), που θεωρείται ή προβάλλεται -- ορθά ή εσφαλμένα -- ως ηθικά ανώτερη της αντίστοιχης φιλοσοφίας των ‘άλλων’, σε βαθμό που να δικαιολογεί ακόμη και τον πόλεμο εναντίον εκείνων που δεν την αποδέχονται. Τα μέσα που χρησιμοποιούν συχνά δεν διαφέρουν καθόλου από εκείνα των ‘άλλων’, γι’ αυτό και χρειάζεται ο μανδύας του ‘ηθικού πλεονεκτήματος’ για να τα συγκαλύψει. Αυτός θα έχει τους θεωρητικούς του, τους κήρυκες και τους ρήτορές του, που θα αναλάβουν να προσηλυτίσουν τους ‘πιστούς’, ώστε ανά πάσα στιγμή να μπορούν να τους κινήσουν εναντίον του ‘εχθρού’, που είναι απαραίτητος για τη δική ‘μας‘ ανάδειξη. Όπως γράφει ο Umberto Eco στο δοκίμιό του με τίτλο ‘Εφευρίσκοντας τον εχθρό’: «Οι άνθρωποι που γίνονται εχθροί μας συχνά δεν είναι εκείνοι που άμεσα μας απειλούν [...], αλλά εκείνοι που κάποιος έχει συμφέρον να μας τους παραστήσει ως πραγματική απειλή, ακόμη κι όταν δεν είναι».
     Απέναντι σ‘ αυτή την καταθλιπτική πραγματικότητα, ποια μπορεί να είναι η απάντηση; Ότι υπάρχει κι άλλος δρόμος για κυριαρχία. Τον υπέδειξε ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός όταν στους Μακαρισμούς του είπε: «Μακάριοι οἱ πραεῖς, ὅτι αὐτοὶ κληρονομήσουσι τὴν γῆν». Χωρίς αντιπάλους, χωρίς ανίερες λυκοσυμμαχίες, χωρίς ατέρμονες ανταγωνισμούς για την απόκτηση όλο και πιο καταστροφικών όπλων, χωρίς αιματηρούς πολέμους ή οικονομικούς αποκλεισμούς, χωρίς επινόηση και στοχοποίηση φανταστικών εχθρών. Και η κυριαρχία αυτή δεν θα είναι «τοῦ κόσμου τούτου» αλλά «τῆς γῆς τῶν πραέων» (όπως ψάλλουμε στο απολυτίκιο του Αγ. Γρηγορίου του Παλαμά), και δεν θα έχει τέλος ούτε θα απειλείται από κανέναν.

Αφροσύνη και φρονιμάδα

 Δεν αναφερθήκαμε εγκαίρως και όσο θα έπρεπε στα διακόσια χρόνια από την εξέγερση του 1821 που οδήγησε στην παλιγγενεσία. Παράλειψη, αλλά παρασυρθήκαμε από την τρέχουσα επικαιρότητα και την τάση μας να γκρινιάζουμε συχνά-πυκνά. Ωστόσο, μια και όλη η χρονιά είναι επετειακή, κάθε τόσο μας ξυπνούν κείμενα που σκαλίζουν λίγο την ουσία των πραγμάτων και μας φέρνουν μπροστά στις ευθύνες της μνήμης μας. Κάτι τέτοιο κάνει ο καθηγητής Χαρίδημος Τσούκας σε προχθεσινό του άρθρο με τίτλο ‘Άφρων Επανάσταση και φρόνιμος ελευθερία’ [Καθημερινή 4/4/2021]. Παραθέτει από τον λόγο του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη προς τους νέους της Αθήνας στην Πνύκα το 1838: «Όταν αποφασίσαμε να κάμωμε την Επανάσταση, δεν εσυλλογισθήκαμε ούτε πόσοι είμεθα ούτε πως δεν έχομε άρματα ούτε ότι οι Τούρκοι εβαστούσαν τα κάστρα και τας πόλεις ούτε κανένας φρόνιμος μας είπε “πού πάτε εδώ να πολεμήσετε με σιταροκάραβα βατσέλα» αλλά ως μία βροχή έπεσε εις όλους μας η επιθυμία της ελευθερίας μας, και όλοι, και ο κλήρος μας και οι προεστοί και οι καπεταναίοι και οι πεπαιδευμένοι και οι έμποροι, μικροί και μεγάλοι, όλοι εσυμφωνήσαμε εις αυτό το σκοπό και εκάμαμε την Επανάσταση». Το πατριωτικό συναίσθημα και η τρέλα της ελευθερίας δεν σκόνταψαν μπροστά στα μαθηματικά της αριθμητικής ανισότητας με τον εχθρό.

     Και συνεχίζει ο αρθρογράφος: ‘Ο Κολοκοτρώνης όμως μπορεί να είναι αγράμματος, αλλά δεν είναι απλοϊκός. Συνειδητοποιεί ότι αν η άφρων «επιθυμία της ελευθερίας» είναι εκ των ων ουκ άνευ όρος για την Επανάσταση, η κοινωφελής διακυβέρνηση απαιτεί την «φρόνιμον ελευθερία». Έχοντας συμβουλέψει τους νέους να επιδιώκουν διαρκώς τη μόρφωση («να σκλαβωθήτε εις τα γράμματά σας»), κλείνει τη συγκινητική ομιλία του με την εξής προτροπή: «Εις εσάς μένει να ισάσετε και να στολίσετε τον τόπο, οπού ημείς ελευθερώσαμε· και, διά να γίνη τούτο, πρέπει να έχετε ως θεμέλια της πολιτείας την ομόνοια, την θρησκεία, την καλλιέργεια του Θρόνου και την φρόνιμον ελευθερία».

     Ενώ προηγουμένως παρέκαμψε τους «φρόνιμους» που σκέπτονταν τον Ξεσηκωμό με όρους υπολογιστικούς, τώρα εγκωμιάζει τη «φρόνηση» που απαιτεί η διαχείριση της ελευθερίας. Ο Γέρος του Μοριά ξέρει ότι άλλες είναι οι αρετές της ηγεσίας όταν ξεσηκώνει το έθνος, κι άλλες όταν το κυβερνά. Η αυτοκυβέρνηση προϋποθέτει υπευθυνότητα και φρονιμάδα. Ο λαός που κατακτά την ελευθερία του πρέπει να θέτει τα όριά της. Η φρόνιμη διακυβέρνηση απαιτεί έλλογο αυτοπεριορισμό, διαρκή μέριμνα για το κοινό πλαίσιο αναφοράς της πολιτικής κοινότητας, και την αναζήτηση του ιδίου οφέλους μέσα από το κοινό καλό. «Μέσα εις το καλό της Κοινότητας ευρίσκεται και το δικό σας», λέει ο Γέρος του Μοριά.’

     Φαντάζομαι πως και σήμερα τα ίδια θα μας φώναζε ο μεγάλος πολέμαρχος. Ρίχνοντας ίσως και κανένα χαστούκι εδώ κι εκεί, για έμφαση.

Οι δήθεν

 Ένα χρόνο μετά την εμφάνιση του ιού SARS-CoV2 η κορωνολογία καλά κρατεί. Έχει πολλές μορφές, όπως και τα στελέχη του ιού. Μία είναι η καθαρά επιστημονική: κάθε μέρα μαθαίνουμε καινούργια πράγματα για τη βιολογία και την ανοσολογία του, για τη συμπεριφορά και τις συνήθειες και τον τρόπο της ζωής του, για τους πιθανούς τρόπους αντιμετώπισής του. Μια άλλη είναι η επιδημιολογική-κοινωνική: πόσο επιβαρύνει το σύστημα υγείας, πόσο επηρεάζει τον τρόπο ζωής, την οικονομία, τις κοινωνικές επαφές και σχέσεις, την ψυχολογία του κόσμου. Και μια τρίτη είναι η πεισματικά αρνητική, που επιμένει να μιλάει και να γράφει για ‘δήθεν πανδημία’ και να ανακατώνει -- δια στόματος και γραφίδος αυτοκλήτων επαϊόντων κάθε ιδιότητος -- τους ιούς με τις αιρέσεις και τη νοσολογία με τη συνωμοσιολογία.
     Θα ήταν απώλεια χρόνου και ψυχικής ηρεμίας να προσπαθήσει κανείς να ανασκευάσει τα ποικίλα μυθεύματα που επιστρατεύουν οι εκ πεποιθήσεως αρνητές. Γνωρίζουμε ότι στις βιολογικές επιστήμες υπάρχει η αρχή της αβεβαιότητος και ότι «ἐκ μέρους γινώσκομεν», όσο κι αν το ‘μέρος’ αυτό μεγαλώνει και διευρύνεται με την αυξανόμενη γνώση, και μαγικές λύσεις δεν διαθέτουμε. Γι’ αυτό και οι οδηγίες και οι κανόνες αλλάζουν κάθε τόσο, καθώς διάφορες στρατηγικές αποδεικνύονται περισσότερο ή λιγότερο εσφαλμένες. Αυτό δεν αγγίζει τους ποικίλους ‘επαΐοντες’: δόγμα τους είναι το «οὔ με πείσεις κἄν μὲ πείσῃς». Οι αριθμοί δεν έχουν καμιά σημασία γι’ αυτούς.  Δεν εννοούν να καταλάβουν ότι μ’ εκείνο το ‘δήθεν’ προσβάλλουν και τραυματίζουν τους ασθενείς, τους συγγενείς που αγωνιούν γι’ αυτούς, τους ανθρώπους που τους φροντίζουν μέσα και έξω από τα νοσοκομεία, τους νεκρούς και όσους τους πενθούν.  Έχουν άποψη για τα πάντα, έχουν έτοιμες τις δήθεν απαντήσεις τους σε όλα. Και συνεχίζουν να «ταράσσουν λόγοις» και να «ἀνασκευάζουν ψυχὰς» [Πραξ. 15:24], σπείροντας την αμφιβολία, καλλιεργώντας την σύγχυση και επιτείνοντας την ανησυχία του κόσμου. Τελικά ποιος επιβαρύνει περισσότερο την ψυχική υγεία;
     Είναι λοιπόν ο άνθρωπος μόνο βιολογία; θα ρωτήσει εύλογα κάποιος. Όχι βέβαια. Όμως Εκείνος που ήλθε στον κόσμο για να λύσει τα έργα του διαβόλου και να σώσει ψυχές, όχι μόνο δίδαξε, αλλά και θεράπευσε κάθε είδους ασθενείς, «διῆλθεν εὐεργετῶν καὶ ἰώμενος» [Πραξ. 10:38]. Επίσης φρόντισε και για τη διατροφή όσων τον ακολουθούσαν στην έρημο, «μήποτε ἐκλυθῶσιν ἐν τῇ ὁδῷ» [Ματθ. 15:32], παρόλο που στον πειράζοντα διάβολο είπε ότι «οὐκ ἐπ᾿ ἄρτῳ μόνῳ ζήσεται ἄνθρωπος» [Ματθ.4:4]. Αν εμείς περιοριζόμαστε σε δογματικές και ηθικές συμβουλές προς τους πάσχοντες και «μὴ δῶμεν αὐτοῖς τὰ ἐπιτήδεια τοῦ σώματος, τί τὸ ὄφελος;» [Ιακ. 2:16]. Χωρίς φυσικά να ξεχνούμε και το αντίστροφο. Οι ακραίες θέσεις δεν βοηθούν κανέναν.

Το τέρας και η άμμος

 Πολύ δύσκολο να φαντασθεί κανείς ανθρώπινο κατασκεύασμα μεγαλύτερο και ογκωδέστερο από το φορτηγό πλοίο ‘Ever Given’ που απασχόλησε πρόσφατα τις διεθνείς ειδήσεις. Μήκος: 400 μέτρα, δηλ. τέσσερα αθλητικά στάδια τοποθετημένα το ένα μετά το άλλο. Βάρος: 220.000 τόννοι, μάλλον... ασήκωτο. Θα μπορούσε κανείς να φορτώσει πάνω του ολόκληρες πόλεις. Το κινεί μια μηχανή ντίζελ που αποδίδει 79.500 ίππους και φτάνει ταχύτητα 26 μιλίων την ώρα. Υπήρχε περίπτωση να αντισταθεί κάτι στην προέλαση αυτού του κολοσσού των θαλασσών; Οι ωκεανοί ήταν το φυσικό του στοιχείο, οι ήπειροι τα ορόσημα των μετακινήσεών του. Ένα πραγματικό μεγαθήριο της παγκοσμιοποίησης, που διακινούσε εμπορεύματα κάθε είδους από τη μια γωνιά της γης στην άλλη, σε τεράστιες ποσότητες.
     Και να που το μεγαθήριο αυτό... κόλλησε στην άμμο του Σουέζ, κλείνοντας την ιστορική αυτή διώρυγα για μια εβδομάδα και δημιουργώντας ένα ιδιότυπο ναυτικό μποτιλιάρισμα, με 422 πλοία φορτωμένα με ό,τι μπορεί κανείς να διανοηθεί, από αργό πετρέλαιο μέχρι βοοειδή, να περιμένουν να περάσουν το κανάλι. Άλλα πλοία αναγκάσθηκαν να κάνουν τον γύρο της Αφρικής, που σημαίνει επιπλέον δέκα μέρες και 9.000 χιλιόμετρα ταξίδι, με ανάλογα υψηλότερο οικονομικό κόστος. Για να ξεκολλήσει το πλοίο χρειάσθηκε να ανασκαφθούν 30.000 τόννοι άμμου και να το σύρουν 13 ρυμουλκά. Το κόστος για το παγκόσμιο εμπόριο υπολογίζεται σε 6-10 δισεκατομμύρια δολάρια τη μέρα, ενώ η Αίγυπτος έχασε σε διόδια τις μέρες αυτές 90 εκατομμύρια δολάρια. Ένα ανάγλυφο δίδαγμα για την αντιπαράθεση των ανθρωπίνων μεγεθών και κατασκευών με τον φυσικό κόσμο.