Κομμένη ανάσα

Συνήθως αρχίζω το μάθημά μου για τη δύσπνοια με την βιβλική περιγραφή της δημιουργίας του ανθρώπου, όπου ο Θεός «ἐνεφύσησεν εἰς τὸ πρόσωπον αὐτοῦ πνοὴν ζωῆς, καὶ ἐγένετο ὁ ἄνθρωπος εἰς ψυχὴν ζῶσαν» [Γέν. 2:7]. Εκτός από τη θεολογική της σημασία η περιγραφή αυτή εκφράζει αυτό που ξέρουμε όλοι, ότι η αναπνοή είναι απαραίτητη προϋπόθεση της ζωής: χωρίς την πρώτη δεν υπάρχει η δεύτερη. Για τον λόγο αυτό κάθε ανεξήγητη δυσκολία στην αναπνοή, ιδίως όταν είναι αιφνίδια και δεν υποχωρεί αλλά επιμένει και επιδεινώνεται, γίνεται αντιληπτή από τον πάσχοντα ως άμεση απειλή για τη ζωή.

     Έκανα τις σκέψεις αυτές διαβάζοντας τις τελευταίες λέξεις («Δεν μπορώ να ανασάνω») του Τζωρτζ Φλόυντ, του μαύρου Αμερικανού που προχθές έπεσε θύμα αστυνομικής ασφυξίας ‘εξ αμελείας’ στη Μινεάπολη των ΗΠΑ (δεν είναι αμέλεια το να πατάς κάποιον στο έδαφος μέχρι να σκάσει). Δυστυχώς δεν είναι ο πρώτος έγχρωμος που υφίσταται μια τέτοια θανατηφόρα κακοποίηση στη χώρα αυτή που, όπως γράφει ένας ξένος αρθρογράφος, βρίσκεται σε πόλεμο με τον εαυτό της. Έχοντας καλλιεργήσει τις φυλετικές διακρίσεις, την κοινωνική ανισότητα, την γκετοποίηση και την αμοιβαία καχυποψία, αλλά και την ανεξέλεγκτη οπλοκατοχή, καταγράφει κάθε τόσο θύματα των συνθηκών αυτών από κατάχρηση κρατικής βίας, που δεν εκδηλώνεται μόνο στους δρόμους αλλά και στο δικαστικό και ‘σωφρονιστικό’ σύστημά της με τις θανατικές καταδίκες που εκδίδονται ακόμη σε πολλές από τις πολιτείες της. Είναι άραγε τόσο δύσκολο να δει κανείς ότι αυτή η τακτική είναι εντελώς αδιέξοδη και καταφανώς βάρβαρη;

Φόρος τιμής

 

Εδώ και δυόμισι μήνες μπήκε στα σπίτια μας και έγινε μέλος της οικογενείας μας και προσωπικός μας φίλος και σύμβουλος υγείας. Ο καθηγητής Σωτήρης Τσιόδρας μας αποχαιρέτισε χθες, τουλάχιστον προσωρινά (και ελπίζουμε για το ‘ουδέν μονιμώτερον’…), μ’ ένα λόγο που αξίζει να προσεχθεί από όλους τους σημερινούς Έλληνες, για πολλούς λόγους:

     Για το ύφος του: απλό, χωρίς φτιασίδια, χωρίς ρητορικά σχήματα, χωρίς έπαρση, στόμφο ή κομπασμό, χωρίς το κόμπλεξ της παρατεταμένης δημοσιότητος, με το σθένος και την ταπείνωση να λέει ότι «δεν ξέρουμε».

     Για το περιεχόμενό του: ουσία τεκμηριωμένη, με γραπτά στοιχεία, χωρίς αερολογίες και μεγαλόστομες υποσχέσεις.

     Για τη ζεστασιά του: αυτός που σου μιλούσε ήταν ο γείτονας της διπλανής πόρτας, όχι ο επικεφαλής ακαδημαϊκός μιας ομάδας εμπειρογνωμόνων.

     Για την ανθρωπιά του: είναι ο άνθρωπος που βούρκωνε, που κόμπιαζε από συγκίνηση, που ζούσε το πρόβλημα που είχε να αντιμετωπίσει, κρύβοντας συγχρόνως την πίκρα που τον πότιζαν ασυλλόγιστα πολλοί ‘άνθρωποι’, από όλο το πολιτικό και θρησκευτικό φάσμα.

     Σ’ όλο αυτό το διάστημα εισέπραξε ‘αντί του μάννα χολήν’: δυσπιστία, ειρωνείες, ύβρεις, λάσπη, εμπαθή σχόλια και κακοήθειες (ότι βγάζει λεφτά, ότι έχει εξασφαλίσει θέση στο ψηφοδέλτιο επικρατείας, ότι συμπράττει με τους εχθρούς της εκκλησίας…), σε γνήσιο ‘ρωμέικο’ στυλ. Μεταχείριση καθόλου άγνωστη σε όσους κατά καιρούς ανέλαβαν με ανιδιοτέλεια να υπηρετήσουν την πατρίδα τους σε διάφορες θέσεις.

     Ντρεπόμαστε να τον κοιτάξουμε στα μάτια. Ίσως δεν τον αξίζαμε. Στην τελευταία χθεσινή του ενημέρωση, αφού μας ζήτησε συγγνώμη, μας είπε ως μόνη του υπεράσπιση, ότι αν δεν είχαμε πάρει τα μέτρα που πήραμε θα είχαμε δεκατρείς χιλιάδες νεκρούς αντί για εκατόν εβδομήντα τρεις.

     Δεν πρόσθεσε, δεν άφησε πουθενά να εννοηθεί «… ευτυχώς που είχατε εμάς». Κάτι τέτοιο περιμέναμε να ακούσουμε; Δεν είναι δημαγωγός. Είναι Άνθρωπος και Επιστήμονας.

     Κύριε Τσιόδρα, σου ζητούμε συγγνώμη για την αχαριστία μας και για την πίκρα που σε ποτίσαμε. Ας το πούμε εμείς: «Ευτυχώς που είχαμε εσένα». Δόξα τω Θεώ. Σε ευχαριστούμε.

[Δημοσιεύθηκε στην Καθημερινή]

     ΥΓ. Δείτε ΕΔΩ και τις εντυπώσεις κάποιων από τους φοιτητές του.

Ευθύνες

Η σταύρωση του Χριστού ήταν το καθοριστικό γεγονός με το οποίο η βουλή του Θεού Πατρός ολοκλήρωσε το σχέδιο της σωτηρίας του ανθρώπου (αυτό σήμαινε το ‘Τετέλεσται’ του Κυρίου πάνω στον σταυρό). Κεντρικό δόγμα και θεμέλιο της πίστης μας το γεγονός αυτό. Αλλά τότε, λένε κάποιοι, τι έφταιγαν οι αρχιερείς, οι φαρισαίοι, ο Ιούδας, ο Πιλάτος, οι Ρωμαίοι στρατιώτες, ο όχλος που φώναζε το «σταύρωσον αὐτόν»; Αφού το σχέδιο του Θεού υπηρετούσαν, έστω και χωρίς να το ξέρουν. Η απάντηση είναι βέβαια ότι ο Θεός, ως κυρίαρχος όλων, μπορεί να χρησιμοποιήσει οποιαδήποτε ενέργεια των ανθρώπων για τον δικό του σκοπό, τον οποίο δεν μπορεί κανένας να ανατρέψει ή να ακυρώσει. Ωστόσο η δύναμη αυτή του Θεού δεν μειώνει την επιμέρους ευθύνη καθενός από τους συντελεστές των ανθρωπίνων έργων, που ήταν ελεύθεροι να πράξουν διαφορετικά. Η παραπάνω ένσταση είναι τόσο παράλογη όσο και το αν λέγαμε (σε ανθρώπινο επίπεδο και τηρουμένων των αναλογιών) ότι ευτυχώς που υπάρχουν εγκληματίες για να αποδεικνύεται η αξία της δικαιοσύνης.
     Γιατί αυτή η θεολογική αυτή αναφορά; Η πανδημία και η αντιμετώπισή της από τους ειδικούς, την πολιτεία, την Εκκλησία, έδωσαν πολλές αφορμές για σχολιασμούς, ερμηνείες και εξηγήσεις κάθε είδους, αλλά και κατηγορίες, κρίσεις και επικρίσεις προς κάθε κατεύθυνση. Αντί να μείνουμε σ’ αυτές (που καθεμία θα είναι ‘ἐκ μέρους’ και από περιορισμένη οπτική γωνία) είναι ίσως προτιμότερο να σκεφθούμε με την παραπάνω λογική. Δεν υπάρχει τίποτε στον κόσμο και στην ιστορία που να γίνεται ερήμην του Θεού ή εν αγνοία του. Αν οι επιμέρους ανθρώπινες ενέργειες και αντιδράσεις είναι ορθές ή εσφαλμένες, συνολικά ή μερικά, ο καθένας που τις αναλαμβάνει, με οποιαδήποτε ιδιότητα, φέρει την ανάλογη ευθύνη και θα αποδώσει επακριβώς λόγο γι’ αυτές. Εμείς ας μη κρίνουμε, για να μη κριθούμε.         
     Είπα παραπάνω ότι τίποτε δεν μπορεί να αλλάξει τα σχέδια του Θεού. Λάθος. Υπάρχουν δυο πράγματα που μπορούν να το επιτύχουν. Το ένα είναι η μετάνοια του ανθρώπου, το άλλο η ευσπλαχνία και το έλεος του Θεού, που εκδηλώνεται ως απάντηση στο πρώτο. Η ιστορία του προφήτη Ιωνά αποτελεί το κλασικό βιβλικό παράδειγμα. Οι κάτοικοι της Νινευί ακούνε το κήρυγμα του προφήτη που τους απειλεί με ολική καταστροφή, αλλάζουν διαγωγή και συμπεριφορά «ἀπὸ μεγάλου αὐτῶν ἕως μικροῦ αὐτῶν» και περιμένουν έντρομοι την οργή του Θεού. Ποιο είναι όμως το αποτέλεσμα; «Καὶ εἶδεν ὁ Θεὸς τὰ ἔργα αὐτῶν, ὅτι ἀπέστρεψαν ἀπὸ τῶν ὁδῶν αὐτῶν τῶν πονηρῶν, καὶ μετενόησεν ὁ Θεὸς ἐπὶ τῇ κακίᾳ, ᾗ ἐλάλησε τοῦ ποιῆσαι αὐτοῖς, καὶ οὐκ ἐποίησε». Η μετάνοια των ανθρώπων προκαλεί, εκβιάζει θα τολμούσαμε να πούμε, τη ‘μετάνοια’ του Θεού!
     Χρειάζεται άλλο σχόλιο;

Άσοφοι

Στο γνωστό μιούζικαλ ‘Ο βιολιστής στη στέγη’ υπάρχει μια κλασική σκηνή όπου ο πρωταγωνιστής Τέβγε, φτωχός Εβραίος αγρότης στην τσαρική Ρωσία, τραγουδάει μόνος στο σταύλο του για το τι θα έκανε αν ήταν πλούσιος. Αφού απαριθμεί τα διάφορα όνειρά του, λέει: «Οι πιο σπουδαίοι του χωριού θα έρχονταν και θα με συμβουλεύονταν όπως τον Σολομώντα για θέματα που θα μπέρδευαν ακόμη και τους ραβίνους. Και δεν θα είχε καμιά σημασία αν απαντούσα σωστά ή λάθος. Γιατί όταν είσαι πλούσιος όλοι νομίζουν ότι στ’ αλήθεια ξέρεις!»

     Θυμήθηκα τη σκηνή αυτή καθώς στις μέρες μας οι ειδήσεις κυριαρχούνται κάθε τόσο από το τί είπε (για οποιοδήποτε θέμα) ο πλούσιος Τραμπ ή ο πιο πλούσιος Γκέιτς ή όποιος άλλος του ίδιου εισοδηματικού κλιμακίου. Μπορεί βέβαια κανείς να αντείπει ότι αυτοί οι μεγαμυριούχοι έχουν την οικονομική δυνατότητα να πραγματοποιήσουν τα όνειρά τους (ή τους εφιάλτες μας, αν προτιμάτε). Ωστόσο, κρατώ την τελευταία φράση από το τραγούδι του Τέβγε και ακούω τις γνώμες τους με την ανάλογη επιφύλαξη: με τα χρήματα μπορείς να αγοράσεις πληροφορίες ή ακόμη και να δημιουργήσεις γνώση (αληθινή ή ψεύτικη), αλλά σίγουρα δεν φτάνεις στη σοφία.

Εκδημία

Αναχώρησε χθες από τα εγκόσμια η κυρία Βεατρίκη. Πλήρης ημερών, αλλά και πλήρης σοφίας (από αυτήν που ο Δαβίδ ταυτίζει με τον φόβο του Κυρίου), ευτύχησε να δει παιδιά, εγγόνια και δισέγγονα που πρόκοψαν σε ποικίλους τομείς, από την επιστήμη μέχρι το Άγιον Όρος. Η διαύγειά της σπάνια ως το τέλος. Την είδα ιατρικά στην τελευταία της επίσκεψη στη Θεσσαλονίκη πριν μερικούς μήνες: δεν είχε τίποτε σοβαρό, περισσότερο την διαβεβαίωση ήθελε, και την ευκαιρία να μου δώσει από τις ευχές που απλόχερα είχε διαθέσιμες για όλους. Άνθρωπος ήρεμος, μετέδιδε γαλήνη σε όσους τη συναντούσαν. Είχε προφανώς σε όλη της ζωή της την ιδιαίτερη ευλογία του Αγίου Παϊσίου, που τον είχε συμμαθητή στο Δημοτικό σχολείο της Κόνιτσας. Τώρα βρίσκεται κοντά του, συντροφιά και με τον αξέχαστο εγγονό της Ηλία που ‘προέδραμε τάχιον’ πριν ένα χρόνο. Ας εύχεται κι εκεί για όλους μας.

     Μπορεί κανείς να την ακούσει να αφηγείται τις αναμνήσεις της από τον Άγιο ΕΔΩ.   

Ιογενείς σκέψεις

Ο κορωνοϊός ήρθε για να μείνει, όπως δείχνουν τα φαινόμενα. Όχι μόνο ως βιολογικό φαινόμενο, αλλά και με τις ποικίλες συνέπειές του σε παγκόσμια κλίμακα. Αυτές μας απασχολούν και θα συνεχίσουν να μας προβληματίζουν για πολύ καιρό, δίνοντας αφορμές για κάθε είδους αναλύσεις και ερμηνείες. Όρεξη νάχουμε...

     Δεν θα μπούμε στη συζήτηση αν ο ιός είναι γόνος φυσικής μετάλλαξης ή υπήρξε ανθρώπινη παρέμβαση στη δημιουργία του. Οποιαδήποτε κι αν ήταν η αφετηρία, αυτό που αποδείχθηκε στην πράξη είναι το πόσο ευάλωτο είναι ένα παγκόσμιο σύστημα, όπου πρακτικά τα πάντα αλληλοεξαρτώνται, όπου δεν υπάρχει στοιχειώδης αυτάρκεια των επιμέρους κρατών αλλά όλα βασίζονται σε διεθνείς μεταφορές και συναλλαγές, όπου γίνεται κατάχρηση των μετακινήσεων ανά την υδρόγειο (χωρίς αυτές η διασπορά του ιού θα ήταν αδύνατη στην έκταση που έλαβε). Και βέβαια πέρα από την πρακτική αυτή διάσταση πρέπει κανείς να σκεφθεί και την πνευματική: ο σύγχρονος κόσμος με τη μορφή που έχει πάρει θυμίζει τον πανάρχαιο πύργο της Βαβέλ. Ο άνθρωπος, παρασυρμένος από την τεχνολογική του πρόοδο και ανάπτυξη, θεώρησε ότι δεν υπάρχει όριο, φυσικό ή ηθικό, στις δυνατότητές του και στις επιθυμίες του. Είπε μέσα του κάτι ανάλογο μ’ εκείνο το βιβλικό: «Δεῦτε οἰκοδομήσωμεν ἑαυτοῖς πόλιν καὶ πύργον, οὗ ἔσται ἡ κεφαλὴ ἕως τοῦ οὐρανοῦ». Μπορώ τα πάντα, θα κάνω τα πάντα, δεν δίνω λογαριασμό σε κανένα, δεν εξαρτώμαι από υπερφυσικές οντότητες και δυνάμεις.

     Κι έρχεται ένας μικροοργανισμός που από μόνος του αδυνατεί να επιβιώσει στη φύση, που χρειάζεται ξενιστή, οικοδεσπότη θα λέγαμε, για να αναπτυχθεί και να πολλαπλασιασθεί, και αποδεικνύει ότι η παντοδυναμία αυτή είναι ένα μπαλόνι φουσκωμένο με αέρα, που το τσιμπάει με την... κορώνα του και το ξεφουσκώνει από τη μια στιγμή στην άλλη. Καθηλώνονται οι χιλιάδες των πτήσεων που καθημερινά αλώνιζαν τον αιθέρα. Παραλύει η εμπορική, βιομηχανική και τουριστική δραστηριότητα. Γονατίζουν συστήματα υγειονομικά, με πρώτα τα πιο σύνθετα και πολυδάπανα. Μουδιάζουν δυνάμεις κάθε μεγέθους μπροστά σ’ έναν αντίπαλο που δεν μπορούν να στοχεύσουν με τις συστοιχίες των βαλλιστικών πυραύλων ή τα άλλα υπερμοντέρνα όπλα τους. Οι οικονομίες, μαζί με τις θεωρίες που τις στηρίζουν, δείχνουν ανίκανες να λύσουν το πρόβλημα της επόμενης μέρας, τη διαφαινόμενη ύφεση και τη γενικευμένη πενία. Και η επιστήμη με την τεχνολογία, αυτές οι σύγχρονες ‘θεότητες’, βλέπουν να τους διαφεύγει η πλήρης κατανόηση του ιού και της συμπεριφοράς του, αντικρίζοντας κάθε μέρα νέες προκλήσεις στον άνισο αυτό πόλεμο. Και έρχονται στην πρώτη γραμμή αμύνης μέθοδοι και μέσα... παλαιολιθικά: φυσική απόσταση, ατομική προστασία με μάσκες, πλύσιμο χεριών. Η χαμηλή αυτή, σχεδόν πρωτόγονη τεχνολογία, προσφέρει πολύ περισσότερα και πιο άμεσα αποτελέσματα από τις πολυδάπανες έρευνες και μελέτες για φάρμακα και εμβόλια.

     Αν σκεφτόμασταν λίγο μεταφυσικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ίσως ο Θεός είπε όπως και τότε: «Δεῦτε καὶ καταβάντες συγχέωμεν αὐτῶν ἐκεῖ τὴν γλῶσσαν, ἵνα μὴ ἀκούσωσιν ἕκαστος τὴν φωνὴν τοῦ πλησίον». Ας τους δείξουμε πόσο δύσκολο είναι να συνεννοηθούν μεταξύ τους (βλέπουμε και ακούμε τις ποικίλες αλληλοκατηγορίες των μεγάλων), και πόσο εύκολα μπορούν τα σχέδιά τους να καταρρεύσουν. Ας κοιτάξουν γύρω τους και ας δουν πόσο λίγα ξέρουν όλοι αυτοί οι ‘πανεπιστήμονες’. «Ποῦ εἰσιν οἱ θεοὶ αὐτῶν, ἐφ᾿ οἷς ἐπεποίθεισαν ἐπ᾿ αὐτοῖς;... Οὐκ ἔστι Θεὸς πλὴν ἐμοῦ· ἐγὼ ἀποκτενῶ καὶ ζῆν ποιήσω, πατάξω κἀγὼ ἰάσομαι, καὶ οὐκ ἔστιν ὃς ἐξελεῖται ἐκ τῶν χειρῶν μου» [Δευτερ. 32: 37,39].

     Δυστυχώς δεν συλλογιζόμαστε ότι οι παλιοί, που δεν είχαν κάτι περισσότερο να κάνουν, μέσα στην επιστημονική τους άγνοια έλεγαν «Κύριε, ἐλέησον» και «Έχει ο Θεός» κι έκαναν το σταυρό τους και έκαιγαν και το καντήλι τους και λειτουργούνταν και ανέπεμπαν δεήσεις και ικεσίες για την αποτροπή των δεινών που τους έβρισκαν κάθε τόσο. Για να σκεφθείς και να πεις όμως κάτι τέτοιο, πρέπει να μην έχεις εξορίσει τον Θεό από τη ζωή σου, να έχεις έστω και μια σπίθα από εκείνη τη συναίσθηση που είχε ο άσωτος και «ἦλθεν εἰς ἑαυτόν». Όσο υπάρχει η σπίθα αυτή, όσο το αφανές «κατ’ ἐκλογὴν λεῖμμα» εξακολουθεί να υψώνει τα χέρια και να ομολογεί το «ἡμάρτομεν, ἡνομήσαμεν», υπάρχει περιθώριο ανάνηψης και αποκατάστασης σε μια ομαλότητα διαφορετική από πριν. Αυτό ελπίζουμε και ευχόμαστε.

Η λαβίδα

Το μικρό αυτό σκεύος, με το οποίο όλοι οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί έχουμε μεταλάβει αναρίθμητες φορές από τότε που βαπτισθήκαμε, βρέθηκε τον τελευταίο καιρό στο κέντρο της κριτικής (είτε καλόπιστης είτε κακόβουλης) που ασκείται στον τρόπο μετάδοσης της Θείας Κοινωνίας. Ανέτρεξα στο διδακτικό εγχειρίδιο ‘Λειτουργική - Τελετουργική’ του μακαρίτη του πατέρα μας (1973) και παραθέτω τη σχετική παράγραφο, με μικρή απλούστευση της γλώσσας για την καλύτερη κατανόηση του κειμένου.

     «Η λαβίδα είναι μικρό κοχλιάριο, δια του οποίου μεταδίδεται η Θ. Κοινωνία στους λαϊκούς. Η λαβίδα δεν υπήρχε ανέκαθεν, διότι στην αρχαία εποχή οι Χριστιανοί μετελάμβαναν χωριστά του Σώματος και του Αίματος του Κυρίου. Και το μεν Σώμα το δέχονταν στη δεξιά παλάμη που έμπαινε πάνω στην αριστερή, το δε Αίμα το έπιναν απευθείας από το Άγιο Ποτήριο, όπως ακριβώς μέχρι σήμερα κοινωνούν οι κληρικοί. Η λαβίδα πιθανώτατα εισήχθη για λόγους πρακτικούς, δηλ. για την αποφυγή βεβήλωσης της Θ. Κοινωνίας κατά τη μετάδοση σε νήπια και ασθενείς [που δεν μπορούσαν να πιουν από το Ποτήριο], και με τον χρόνο επεκράτησε χάριν ευκολίας. Ο χρόνος της εισαγωγής της δεν είναι γνωστός, πάντως μέχρι τον 11ο αιώνα ήταν ακόμη σε χρήση ο αρχαίος τρόπος της Θ. Κοινωνίας και μόνο κατ’ εξαίρεσιν χρησιμοποιούνταν η λαβίδα. Από συμβολική πλευρά, η λαβίδα υπενθυμίζει την λαβίδα εκείνη, με την οποία κατά το όραμα του προφήτη Ησαΐα ένα Σεραφείμ έλαβε άνθρακα από το θυσιαστήριο και τον μετέδωσε στον προφήτη για να τον καθαρίσει από τις αμαρτίες του, όπως ο άνθραξ του Σώματος και του Αίματος του Κυρίου ‘καθαρίζει ημάς από πάσης αμαρτίας’».  

     Είτε με λαβίδα είτε χωρίς αυτήν, το κοινό Ποτήριο είναι ο τρόπος μετάδοσης της Θ. Κοινωνίας, που ανά τους αιώνες δεν προκάλεσε καμία νόσο ούτε σε κληρικούς ούτε σε λαϊκούς, παρά μόνο σε όσους δεν ξέρουν τι ακριβώς μεταλαμβάνουν αλλά προσέρχονται μόνο με βάση το εθιμικό δίκαιο, ‘για το καλό’ όπως λένε. Μια που την προσεχή Κυριακή ξανανοίγουν οι ναοί για τους πιστούς, είναι ευκαιρία να αναλογισθούμε ο καθένας την προσωπική στάση μας απέναντι στο Μυστήριο, ώστε να μην προσθέτουμε αμαρτίες στην απιστία μας.

Σχόλια

Ο άγιος Ιάκωβος ο Αδελφόθεος καυτηριάζει την ανθρώπινη γλώσσα («πῦρ, ὁ κόσμος τῆς ἀδικίας…, ἀκατάσχετον κακόν, μεστὴ ἰοῦ θανατηφόρου») για τα ποικίλα αμαρτήματα που διαπράττονται με την κακή χρήση της. Στην εποχή της ψηφιακής τεχνολογίας η γλώσσα έχει βρει σύμμαχο και συχνά επίδοξο ανταγωνιστή της το πληκτρολόγιο. Αντί να ξεστομίζει κάποιος μεγαλόφωνα όσα έχει να πει, τα αραδιάζει στα πλήκτρα, πατάει κι ένα ‘Enter’ ή ‘Send’ και τα διασπείρει όπου νάναι. Κι όποιον πάρει η μπάλα. Ψέματα είναι; Παραμύθια είναι; Ανυπόστατες φήμες είναι; Ύβρεις είναι; Λίγο ενδιαφέρει τον αποστολέα. Χαρακτηρισμοί που δεν θα τολμούσε να απευθύνει κανείς κατά πρόσωπο γράφονται ασύστολα υπό την κάλυψη της ανωνυμίας ή και της πλαστοπροσωπίας που εξασφαλίζει ένα avatar, ένα είδωλο ή ψευδώνυμο του δράστη, ο οποίος συνήθως δεν γνωρίζει καν αυτούς που σχολιάζει ή κατακρίνει. Έχω διαβάσει πάμπολλες  φορές (κι έχω δεχθεί και ο ίδιος), τόσο σε ελληνικά όσο και σε ξένα Μέσα, χλευαστικές ή και υβριστικές απαντήσεις σε σχόλια που ήταν γενικά ουδέτερα και σε κάθε περίπτωση δεν στρέφονταν εναντίον προσώπων. Είναι δε αξιοσημείωτο το πόσο εύκολα όλοι ‘αρπαζόμαστε’ και ανεβάζουμε την πίεσή μας για την κάθε ανοησία ή κακοήθεια που γράφει κάποιος άγνωστος εις βάρος μας. Αποτελεί ιδιαίτερο ψυχολογικό φαινόμενο, που είναι άμεσο αποτέλεσμα αλλά και κινητήρια δύναμη των λεγομένων ‘μέσων κοινωνικής δικτύωσης’: χωρίς τον καυστικό σχολιασμό αυτά δεν θα είχαν λόγο ύπαρξης, ενώ συγχρόνως τα ίδια προκαλούν σχόλια που συχνά εκτρέπονται από τον σκοπό και το θέμα της συζήτησης, και εκτρέπουν κι εμάς σε ανταπαντήσεις ανάλογες.

       Φυσικά το φαινόμενο δεν πρόκειται να εκλείψει. Το ζητούμενο είναι η υγιής και αποτελεσματική αντιμετώπισή του. Κι εδώ πρέπει κανείς να επιστρατεύσει αφενός την στοιχειώδη ψυχολογία και αφετέρου την ανάλογη ταπείνωση. Ας σκεφθούμε, με λίγη αυτοκριτική, αν χρειάζεται να γράψουμε κάτι, και με ποιο σκοπό. Αν δεν χρειάζεται, ας λείψει.  Μήπως γράφουμε για επίδειξη, για να μαζέψουμε ‘like’, και μας στοιχίζει το αντίθετο αποτέλεσμα; Αν δεν έχεις να πεις κάτι καλύτερο από τη σιωπή, τότε σώπα, συμβούλευε ο μεγάλος τραγικός Ευριπίδης, ενώ στις ‘Παροιμίες’ του Σολομώντος διαβάζουμε ότι με την πολυλογία δεν θα γλιτώσουμε από την αμαρτία. Έπειτα, ας καταλάβουμε ότι στις αντιπαραθέσεις αυτές ο καθένας βγάζει τον εσώτερο εαυτό του: ο πράος και ήρεμος άνθρωπος μεταδίδει ‘γλυκύτητα ὑπὲρ μέλι καὶ κηρίον’, ο οξύθυμος βγάζει ‘ὄξος μετὰ χολῆς μεμιγμένον’, ο πικρόχολος το βιτριόλι του. Ένα είναι βέβαιο: δεν πρόκειται να αρρωστήσουμε από τα κακόβουλα σχόλια, αν τα αγνοήσουμε. Συνεπώς, μια και ‘ιοί θανατηφόροι’ δεν είναι μόνο οι βιολογικοί αλλά και οι ψυχικοί, ας αποφύγουμε τελείως τη γεύση τους για να μη κολλήσουμε κι εμείς την πικρία και την οξύτητά  τους. Άλλωστε, για τους κάθε είδους ‘νάρκισσους’ του διαδικτύου δεν υπάρχει πιο δύσπεπτη προσβολή από την περιφρόνηση. 

Μετα-ιστορία

Λες και δεν είχαμε άλλα προβλήματα, εσχάτως έχει ανοίξει στα Μέσα και μια συζήτηση για το αν ο Ιωάννης Καποδίστριας ήταν… δικτάτορας. Με την αφορμή αυτή, και αφού σημειώσω ότι ο όρος αυτός δεν ήταν γνωστός στην εποχή του μακαρίτη, θα ήθελα να κάνω μια γενικώτερη παρατήρηση. Οι ιστορικοί κάθε γενιάς (και ειδικά του 21ου αιώνα) έχουν την ευχέρεια (ή μάλλον την πολυτέλεια) να αξιολογούν και να κρίνουν γεγονότα που συνέβησαν και πρόσωπα που έδρασαν αιώνες πριν. Βέβαια η χρονική απόσταση δίνει κάποια αντικειμενικότητα και τοποθετεί τα πρόσωπα και τις πράξεις τους στο ευρύτερο κάδρο της ιστορίας (τι είχε υπάρξει πριν, τι ακολούθησε μετά, ποιο ρόλο έπαιξαν τα πρόσωπα στις εξελίξεις). Ταυτόχρονα όμως αποτελεί και μειονέκτημα, μια και δεν μας μεταφέρει ακριβώς την αίσθηση της περιρρέουσας ατμόσφαιρας και του κλίματος μέσα στο οποίο προσπάθησαν ή κλήθηκαν τα πρόσωπα να παίξουν τον ρόλο τους, και πόσο εφικτό ήταν να ενεργήσουν αλλιώς υπό τις συνθήκες της εποχής τους. Συνεπώς όλες οι μετέπειτα ερμηνείες θα πρέπει να διαβάζονται με το πνεύμα αυτό. Κάπως έτσι και οι ιστορικοί του μέλλοντος μπορεί κάποια μέρα να αποτιμούν π.χ. την υγειονομική κρίση του 2020 και τη συμβολή των σημερινών πρωταγωνιστών στην τελική έκβασή της. Προεκτάσεις του τύπου «τι θα είχε γίνει αν αντί του Α ήταν ο Β» ή «αν ο Α αντί για την Γ τακτική είχε επιλέξει την Δ» είναι καλές για ευφάνταστα μυθιστορήματα, αλλά δεν προσθέτουν κάτι στην ιστορική αλήθεια. Ούτε έχει νόημα να αποδίδουμε σημερινούς χαρακτηρισμούς σε προσωπικότητες περασμένων εποχών. Ο Καποδίστριας είναι ο μόνος Έλληνας πολιτικός που έμεινε στα βιβλία ως Κυβερνήτης, με όποιο περιεχόμενο μπορεί να έχει η ονομασία αυτή, συνήθως θετικό. Δεν έχει νόημα να του αλλάξουμε τον τίτλο σε ‘δεσπότη’ ή ‘στρατηγό αυτοκράτορα’ ή ‘τσάρο’ ή οτιδήποτε άλλο. Τα υπόλοιπα ας μείνουν στο πειραματικό εργαστήριο των ιστορικών. Άλλωστε, η κατά καιρούς αναθεώρηση της ιστορίας με βάση πολιτικές σκοπιμότητες και με ευκαιριακά ιδεολογικά κριτήρια είναι μια από τις ολοκληρωτικές τακτικές που καταδικάζει ο Orwell στο ‘1984’.