Ασκητική

Είχα ακούσει πολλές φορές από τον μακαρίτη τον πατέρα μας για κάτι που τους έλεγε ένας εκπαιδευτής στη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών της Σύρου, το μακρινό 1952: «Ζητούμε το απόλυτο για να πετύχουμε το σχετικό». Είναι ένα παιδαγωγικό δόγμα που συχνά χρησιμοποιείται με διάφορες παραλλαγές (π.χ. σήμερα λέμε για κάποιον ότι βάζει ψηλά τον πήχυ των επιδιώξεών του). Μόνο ως εφαρμογή της αρχής αυτής μπορώ να κατανοήσω το κλείσιμο της παραλίας της Θεσσαλονίκης για το κοινό στα πλαίσια των διαφόρων περιορισμών της κυκλοφορίας που ισχύουν για τον έλεγχο της επιδημίας του ‘στεφανίτου’ ιού (corona= στεφάνι στη γλώσσα του Κικέρωνα). Ο ανοιχτός αέρας, ιδίως μάλιστα όταν συνδυάζεται με την υπεριώδη ακτινοβολία του ηλίου, δεν μεταδίδει τον ιό, που σημαίνει ότι δεν αρρωσταίνει κανείς απλώς βαδίζοντας έξω. Τα δύσκολα αρχίζουν όταν πολύς κόσμος αποφασίζει ταυτόχρονα να αξιοποιήσει το ευεργέτημα αυτό, με ή χωρίς την επικουρία των κατοικιδίων ζώων, που τις μέρες αυτές αποτελούν ‘μιάν κάποιαν λύσιν’ για τα αφεντικά τους, κατά τον Καβάφη. Τότε δημιουργείται ο σχετικός συνωστισμός, και κανένας δεν μπορεί να βγάλει από το μυαλό τη σκέψη ότι κάτι μπορεί να ξεφύγει υπό τις συνθήκες αυτές. Έτσι, όσο παράλογο ή υπερβολικό κι αν φαίνεται το μέτρο, ας κάνουμε την ανάγκη φιλοτιμία. Αφού κόψαμε, θέλοντας και μη, τον εκκλησιασμό μας, ας στερηθούμε πρόσκαιρα και τον παραθαλάσσιο περίπατό μας. Η ιδιότυπη ‘ασκητική’ που έχει επιβληθεί με την αφορμή της επιδημίας φαίνεται να αποδίδει στο υγειονομικό επίπεδο: ας μην την αφήσουμε να πάει χαμένη, ώστε να βγούμε το συντομώτερο από το ‘κελλί’ μας, που μπορεί να μας διδάξει τα πάντα όσο βρισκόμαστε έγκλειστοι, όπως μας λέει το Γεροντικό (Αββάς Μωυσής).

     Υστερόγραφο: Τη δεκαετία του 1960 έπιασαν στην Αμερική έναν ληστή τραπεζών. Οι δημοσιογράφοι τον ρώτησαν, με την πρωτοτυπία που τους διακρίνει σε τέτοιες περιπτώσεις, γιατί λήστευε τράπεζες, κι εκείνος – μάλλον πιο πεζός στο σκεπτικό του – απάντησε: «Γιατί εκεί είναι τα λεφτά!» Κάπως έτσι σκέφτονται και όσοι πάνε στην παραλία για βόλτα: εκεί είναι η λιακάδα.

Όπως προαιρείσθε

Ξαναδιαβάζοντας τις μέρες αυτές τις πατρικές ‘Ομιλίες στην Αποκάλυψη του Ιωάννου’, συναντώ τις ακόλουθες σκέψεις, που είναι ιδιαίτερα επίκαιρες και ανταποκρίνονται στις διάφορες γνώμες που διατυπώνονται στα Μέσα με αφορμή την παρούσα επιδημία:

     «Οἱ ἴδιες ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ ἔχουν διαφορετικὸ ἀποτέλεσμα στοὺς διαφόρους ἀνθρώπους ἀνάλογα μὲ τὴν προαίρεσί τους καὶ τὴν ψυχική τους κατάστασι. Οἱ εὐάγωγοι καὶ καλοπροαίρετοι καὶ καλλιεργημένοι ψυχικὰ καλλιεργοῦνται ἀκόμη περισσότερο καὶ γίνονται δεκτικώτεροι τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς σωτηρίας· ἐνῷ οἱ σκληροὶ καὶ ἀμετανόητοι σκληρύνονται ἀκόμη περισσότερο καὶ γίνονται τελείως ἀκατάλληλοι γιὰ τὴ βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Μερικοὶ κατηγοροῦν γι᾿ αὐτὸ τὸν Θεὸ ὡς ἄδικο καὶ αὐθαίρετο· δὲν ἔχουν ὅμως δίκαιο. Αἴτιος τῶν διαφορετικῶν ἀποτελεσμάτων δὲν εἶναι ὁ Θεὸς, ἀλλὰ ἡ δική μας προαίρεσις. Ἂν ἡ προαίρεσίς μας εἶναι ἀγαθή, ἀγαθὰ θὰ εἶναι καὶ τὰ ἀποτελέσματα τῶν ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ· ἂν ὅμως ἡ προαίρεσίς μας εἶναι κακή, καὶ τὰ ἀποτελέσματα θὰ εἶναι δυσάρεστα. Ἐξ ἄλλου ὁ Θεὸς ὡς παντογνώστης γνωρίζει τὴν προαίρεσι τοῦ καθενὸς καὶ δὲν ἀδικεῖ κανένα» [Ομιλία ΛΔ΄].

     Συνεπώς ας μην παραξενευόμαστε που άλλοι μαλακώνουν και άλλοι σκληρύνονται. Έτσι ήταν και θα είναι πάντα. Ο λογαριασμός θα γίνει στο ‘ταμείο’ της εξόδου.

Εικονικά μεγέθη

Τα πλούτη, τα υλικά αγαθά εν γένει, ως άψυχα, δεν έχουν ηθική ποιότητα: δεν μπορεί κανείς να τα επαινέσει ή να τα καταδικάσει. Ο τρόπος απόκτησης και χρήσης των αγαθών από τους διαχειριστές τους όμως είναι δείγμα ηθικής συμπεριφοράς, καλής ή κακής. Και βέβαια ο χρηματικός πλούτος, ως αριθμητικό μέγεθος, αποδεικνύεται καθημερινά τελείως σχετικός. Ιδίως μάλιστα σε περιόδους κρίσεων, όπως η τρέχουσα πανδημία, ακούγεται γελοίο να γίνεται λόγος για χρήματα, που δεν μπορούν να αποσοβήσουν έναν αόρατο κίνδυνο, όσο πολλά κι αν είναι.

     Διαβάζουμε π.χ. για γνωστό πολυδισεκατομμυριούχο ότι βγήκε πλουσιότερος από την κρίση διότι πούλησε μετοχές 3,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων μόλις πριν καταρρεύσουν τα παγκόσμια χρηματιστήρια, με απώλειες τρισεκατομμυρίων. Έχουμε ξανακάνει το ερώτημα: τι σημαίνει πλούτος στις αγορές του χρήματος; Ποια είναι η πραγματική του αξία, αυτή που είχε πριν από την κρίση ή αυτή που έχει μετά; Κι αυτά που ‘έβαλε’ στην τσέπη του ο κάθε κερδισμένος πόσο μπορούν να αποτρέψουν έναν αιφνίδιο θάνατο, από οποιαδήποτε αιτία; Ένα φύσημα ανέμου μπορεί να διασκορπίσει τεράστιες περιουσίες «ὡσεὶ κονιορτὸν ἀπὸ ἅλωνος θερινῆς» [Δανιήλ 2:35], «καὶ ἔσται ὡς ὁ ἐνυπνιαζόμενος καθ᾿ ὕπνους νυκτὸς ὁ πλοῦτος ἁπάντων τῶν ἐθνῶν» [Ησαΐας 29:7].

     Δεν ζηλεύουμε ούτε κακίζουμε τον πλούτο και τους ανθρώπους του. Απλώς είναι ανοησία πρώτου μεγέθους να καταγράφονται και να προβάλλονται δημόσια τέτοια μεγέθη που αυξομειώνονται απρόβλεπτα, αλλά και εσκεμμένα σε πολλές περιπτώσεις. Αντί να μας κάνει να βλέπουμε την πραγματικότητα (ότι δηλ. πρόκειται για πομφόλυγες), μια τέτοια προβολή και δημοσιότητα καλλιεργεί ψευδαισθήσεις οικονομικής δύναμης και επάρκειας και επιτείνει την γενική αίσθηση της ανισότητας και της αδικίας στον κόσμο. 

Και άλλο υπόδειγμα

Οι επιστολές διαμαρτυρίας στην 'Καθημερινή' για τις πρόσφατες ασεβείς γελοιογραφίες της συνεχίζονται, και δημοσιεύονται. Αναδημοσιεύουμε κι εδώ ακόμη μία χθεσινή, και πάλι από μια φοιτήτρια.

     Κύριε διευθυντά,

     Ως αναγνώστρια της εφημερίδας σας θέλω να σας εκφράσω τη βαθύτατη θλίψη αλλά και αγανάκτηση μαζί που ένιωσα όταν αντίκρισα στα φύλλα της 10ης και 11ης Μαρτίου σκίτσα που γελοιοποιούσαν το Μυστήριο της Ζωής, τη Θεία Κοινωνία. Δυσκολεύομαι να καταλάβω πώς η τόσο σοβαρή εφημερίδα σας δημοσίευσε αυτές τις γελοιογραφίες, ώστε με έναν τόσο ανώριμο τρόπο να προσβάλλεται και να θίγεται μία τόσο πολυπληθής κοινωνική ομάδα, τα μέλη της Εκκλησίας, που κάποια από αυτά αποτελούν ταυτόχρονα κι ένα μεγάλο μέρος των αναγνωστών σας (τουλάχιστον μέχρι τώρα)!

     Μπορεί μερικούς ανθρώπους (και συνεργάτες σας) να μη τους αντιπροσωπεύει η πίστη μας και να διαφωνούν με τις θέσεις της Εκκλησίας, αλλά μπορεί αυτό να δικαιολογεί τον χλευασμό των ιερών μυστηρίων; Ειδικά στην εποχή που υποστηρίζεται πολύ έντονα η διαφορετικότητα, γιατί οι Χριστιανοί Ορθόδοξοι να χλευάζονται κατά αυτόν τον τρόπο; Επειδή δεν χρησιμοποιούν εκ πεποιθήσεως τη λεκτική και την έμπρακτη βία για να υπερασπιστούν τα δικαιώματά τους; Όταν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της πατρίδας μας με βάση στατιστικά δεδομένα είναι Χριστιανοί, γιατί προτιμήσατε να αντιπροσωπεύσετε στην εφημερίδα σας τη μειονότητα;

     Σοφία Χατζηγεωργίου, Τριτοετής φοιτήτρια Μαθηματικού

Ντόμινο

Το όνομα του πασίγνωστου επιτραπέζιου παιχνιδιού μεταφορικά δίνεται σε καταστάσεις που επέρχονται η μία ως αποτέλεσμα της άλλης, με συνήθως καταστροφικές συνέπειες, όπως τα πλακίδια που πέφτουν και παρασύρουν το ένα το άλλο. Αυτό περιγράφει η παλαιά ρήση «ενός κακού δοθέντος μύρια έπονται». Οι επιδημίες έχουν γνωστές επιπτώσεις όχι μόνο στην υγεία αλλά και στην οικονομία και τις κοινωνικές δομές και άλλες συνθήκες του βίου. Κάποιες από αυτές δεν τις σκεφτόμαστε εύκολα, και μία από αυτές τις αθέατες πλευρές αναδεικνύει μια ανακοίνωση της Εταιρείας Ύδρευσης και Αποχέτευσης της Θεσσαλονίκης (ΕΥΑΘ), που προειδοποιεί για τα προβλήματα που δημιουργούν πλαστικά γάντια, μάσκες και υγρά χαρτομάντιλα που απορρίπτονται στις τουαλέτες τις μέρες αυτές. Όπως γράφει η ανακοίνωση, «το τελευταίο διάστημα οι ποσότητες αντικειμένων που απορρίπτονται στην τουαλέτα αυξάνονται. Βρίσκουμε συνέχεια γάντια και υγρά χαρτομάντιλα στα αντλιοστάσια. Σε ορισμένα κεντρικά αντλιοστάσια χρειάζεται πλέον να επεμβαίνουμε δύο φορές την ημέρα για να καθαρίσουμε τις αντλίες, παράλληλα με τη λειτουργία του δικτύου. Η λανθασμένη αυτή συνήθεια πρέπει να σταματήσει άμεσα, πριν το πρόβλημα λάβει διαστάσεις». 

 
     Μέρα γιορτής η σημερινή, και ίσως θα έπρεπε να γράφουμε κάτι πιο επίκαιρο και ουσιαστικό. Ωστόσο είναι καλύτερα να προσθέσουμε την προειδοποίηση αυτή πριν οι αποχετεύσεις φθάσουν σε σημείο σκασμού. Τότε δεν θα μας φταίει κανένας ιός, αλλά η δική μας απερισκεψία. Το θέμα είναι και επίκαιρο και ουσιαστικό.

Προσδοκίες και πραγματικότητα

Υπάρχει βέβαια η παροιμία που λέει για τον πνιγμένο που πιάνεται από τα μαλλιά του, εννοώντας ότι πάνω στο ζόρι καθένας αρπάζεται από όπου μπορεί. Οι Άγγλοι χρησιμοποιούν την έκφραση ‘clutching at straws’ (πιανόμαστε από άχυρα): και οι δυο διατυπώσεις το ίδιο μας λένε. Και στην ιατρική συχνά παλεύουμε στα σκοτεινά, βρισκόμαστε μπροστά σε καταστάσεις που δεν έχουν ανάλογο προηγούμενο, που πρέπει να δοκιμάσουμε φάρμακα και τεχνικές υπό συνθήκες ελλιπούς εμπειρίας και με αμφιβολίες ως προς το αποτέλεσμα. Όταν ακόμη και γνωστές θεραπείες με μακρό παρελθόν ασφάλειας και αποτελεσματικότητος καμιά φορά μας δημιουργούν απρόβλεπτα προβλήματα (π.χ. αλλεργίες), φαντάζεται κανείς τι μπορεί να συμβεί με αδοκίμαστα φάρμακα υπό νέες συνθήκες. Γι’ αυτό και υπάρχουν αυστηροί κανόνες για τον τρόπο δοκιμής νέων φαρμάκων και τεχνικών, με συνεχή επίβλεψη και επιτήρηση, ώστε να κατοχυρώνεται κατά το δυνατόν η ασφάλεια πριν δοθούν σε γενική χρήση.
     Αφορμή για να γράψω τα παραπάνω μου έδωσε η τραγική είδηση ότι ένα ζευγάρι Αμερικανών πήρε χωρίς ιατρική συνταγή φωσφορική χλωροκίνη (σ’ ένα παρασκεύασμα που χρησιμοποιείται για… καθαρισμό ενυδρείων) για να προφυλαχθεί από τον ιό των ημερών. Ο σύζυγος πέθανε, η σύζυγος χαροπαλεύει. Γιατί; Διότι άκουσαν ότι το φάρμακο χλωροκίνη ενδέχεται να είναι αποτελεσματικό για τον κορωνοϊό. Δυστυχώς η πληροφόρηση δεν αποτελεί γνώση: το γεγονός ότι τα Μέσα, ακόμη και ο πρόεδρος Τραμπ, ανήγγειλαν ότι δοκιμάζεται το φάρμακο δεν σημαίνει ότι φτάσαμε σε οριστικά και ασφαλή συμπεράσματα, πολύ περισσότερο όταν πιανόμαστε από το όνομα μιας ουσίας μόνο, που στην προκειμένη περίπτωση δεν ήταν καν φαρμακευτικό σκεύασμα. Αυτά θα βγουν μετά από σχολαστική μελέτη όλων των υπαρχόντων στοιχείων, κάτι που σημαίνει χρόνο. Δεν μπορούμε να συμπιέσουμε τον χρόνο αυτό, όση θεωρία σχετικότητος κι αν επιστρατεύσουμε. Η γενική υποστήριξη των βαρέως πασχόντων μέχρι να ξεπερασθεί ο κίνδυνος θα εξακολουθεί να αποτελεί τη βάση της αντιμετώπισης, όπως γίνεται σε κάθε σοβαρή λοίμωξη, ακόμη και στις επιπλοκές της κοινής γρίπης. Αν κάτι πρέπει να μάθουμε από τις δύσκολες αυτές καταστάσεις, αυτό είναι ότι δεν διαθέτουμε ‘μαγικά βλήματα’ που θα εξαφανίσουν τον αντίπαλο με ‘χειρουργική ακρίβεια’. Τέτοιες λύσεις ανήκουν στην επιστημονική ή κινηματογραφική φαντασία, που τόσο αφειδώς έχει τροφοδοτήσει τον τρόπο σκέψης του κοινού. Η πραγματικότητα είναι εντελώς διαφορετική.

Εξομολόγηση

«Γιατρέ μου, έχω λίγο πονόλαιμο και 37,1. Μήπως είναι ο ιός;»
     Καθημερινό το ερώτημα, και πολλές φορές τη μέρα αυτή την εποχή. Είτε προφορικό είτε σε γραπτό μήνυμα στο κινητό. Από τακτικούς ασθενείς και από κάποιους που δεν τους έχουμε δει εδώ και χρόνια και που συγκινούν με την ανάμνησή τους. Με παραλλαγές ως προς τα συμπτώματα, με διαβαθμίσεις ως προς τον βαθμό άγχους, ως προς τη διάθεση να αποδεχθεί ο ερωτών την καθησυχαστική διαβεβαίωση. Δικαιολογημένη η ανησυχία: τόσα λέγονται και γράφονται, είναι να μην προβληματίζεται κανείς; Ακόμη και τα μισά να είναι αληθινά, δεν πρέπει να ανησυχούμε;
     Για τον αποδέκτη ιατρό το κάθε ερώτημα κρύβει ένα κλινικό δίλημμα. Πόσο μπορεί να βασισθεί στην όποια προσωπική πείρα και γνώση, στην προηγούμενη γνωριμία με τον ασθενή και την ψυχολογία του, στα δεδομένα της εποχής και στην όλη περιρρέουσα ατμόσφαιρα για να δώσει μια θετική ή αρνητική απάντηση; Υπάρχουν βέβαια κάποιοι κανόνες, αλλά είναι γνωστό ότι όλοι έχουν τις εξαιρέσεις τους, κι αυτές έχουν την κακή συνήθεια να μασκαρεύονται με κοινά συμπτώματα. Ποιος από τους δέκα, είκοσι, πενήντα αναφερόμενους βήχες ή πυρετούς θα αποτελεί επίφοβο κρούσμα, και πώς θα το διαγνώσει εξ αποστάσεως; Βλέπετε, η απάντηση μπορεί να έχει σημαντικές συνέπειες τόσο για τον ασθενή και το στενό του περιβάλλον (απομόνωση; επαγρύπνηση; για πόσα άτομα και για πόσο καιρό;) όσο και για τον ίδιο τον γιατρό (μήπως προχθές που πέρασε ο συγκεκριμένο από το ιατρείο μου άφησε κανένα αόρατο ’πεσκέσι’; πρέπει να τον δω εκτάκτως; κι αν χειροτερέψει αργότερα και δεν τον προλάβουμε;).
     Όλοι έχουμε βιώσει μικρές ή μεγαλύτερες διαγνωστικές αστοχίες και απώλειες, που τις θυμόμαστε ως πικρά αλλά διδακτικά μαθήματα για τα όρια των γνώσεων και της επάρκειάς μας, «ίνα μη υπεραιρώμεθα». Είναι γνωστό ότι η αβεβαιότητα είναι μια από τις κύριες πηγές στρες στην άσκηση της ιατρικής. Γι’ αυτό κάθε ερώτημα ασθενούς πρέπει να γίνεται αφορμή για μια εσωτερική προσευχή ώστε η απάντηση που θα δοθεί να είναι κατά το δυνατόν ορθή, έστω κι αν τα στοιχεία στα οποία βασίζεται είναι αόριστα και μη ειδικά, διότι τελικά «παρὰ Ὑψίστου ἐστὶν ἴασις» [Σοφία Σειράχ 38:2]. Ας το κατανοούν αυτό και οι ασθενείς μας, και ας μας συγχωρούν «δια τας ελλείψεις μας», όπως έλεγε ο Παπαδιαμάντης στους φίλους του κάθε φορά που τους αποχαιρετούσε.
     Υστερόγραφο. Δεν μπορώ να μην προσθέσω ευγνωμόνως το μήνυμα που έλαβα από έναν παλιό μου ασθενή (χωρίς τρέχοντα προβλήματα): «Ελπίζω και εύχομαι όλα και όλοι καλά: Καλή δύναμη σε όλους μας και ειδικά σε όλους εσάς που είστε στην πρώτη γραμμή».
 

Νίπτειν τας χείρας

Η πράξη που περιγράφει ο τίτλος συνήθως παραπέμπει στον Πόντιο Πιλάτο και την αποποίηση των ευθυνών που συμβολίζει. Στα πλαίσια της παγκόσμιας επιδημίας που περνούμε αυτές τις μέρες το πλύσιμο των χεριών δεν είναι απλά συμβολικό, αλλά ουσιαστικό μέρος της προσωπικής συμβολής του καθενός στην συλλογική άμυνα απέναντι στον αόρατο αντίπαλο. Σήμερα το θεωρούμε φυσιολογικό, αλλά δεν ήταν πάντα αυτονόητο. Με αφορμή την επιδημία η εφημερίδα Guardianανασκοπεί την πρακτική αυτή  και μας θυμίζει πρόσωπα και γεγονότα από την ιστορία της ιατρικής που άλλαξαν ριζικά την έκβαση των νόσων. Μπορεί η αφήγηση να είναι κάπως μακάβρια, αλλά το μήνυμά της τελικά αποδείχθηκε σωτήριο.

     Πρωτοπόρος στον τομέα αυτό ήταν ο Ούγγρος χειρουργός Ignaz Semmelweis που εργαζόταν στη Βιέννη τη δεκαετία του 1840. Την εποχή εκείνη ο επιλόχειος πυρετός, μια βαριά λοίμωξη που συνόδευε τον τοκετό, ήταν μεγάλη αιτία θνησιμότητας στις νέες μητέρες. Ο Semmelweis παρατήρησε ότι στο μαιευτικό τμήμα που οι τοκετοί γίνονταν από μαίες οι θάνατοι των μητέρων ήταν πολύ λιγότεροι απ’ ό,τι στο τμήμα που οι τοκετοί γίνονταν από γιατρούς. Έσπασε το κεφάλι του να βρει την αιτία, και κατέληξε σε μια ιδέα. Οι γιατροί συχνά πήγαιναν από το νεκροτομείο, όπου έκαναν νεκροτομές σε πτώματα για να βρουν την αιτία θανάτου, στο τμήμα τοκετών, όπου ξεγεννούσαν γυναίκες, χωρίς να πλένουν τα χέρια τους. Ένας νέος γιατρός κόπηκε με νυστέρι στη διάρκεια μιας νεκροτομής, στη συνέχεια ανέπτυξε τον επίφοβο επιλόχειο πυρετό και πέθανε. Με την αφορμή αυτή ο Semmelweis έκανε τη σκέψη ότι ίσως κάποιο ‘μίασμα’ (αυτόν τον όρο χρησιμοποιούσαν πριν από την ανακάλυψη των μικροβίων) από τους νεκρούς ιστούς του πτώματος ήταν υπεύθυνο για τις μολύνσεις εκείνες. Για να ελέγξει την υπόθεση αυτή ζήτησε από τους γιατρούς να πλένουν τα χέρια και τα εργαλεία τους με διάλυμα χλωρίου ανάμεσα στις ιατρικές πράξεις. Η θνησιμότητα στο τμήμα τοκετών έπεσε από 18% στο 1% με την εφαρμογή της πρακτικής αυτής.

     Παρά την θεαματική αυτή επιτυχία, οι γιατροί της εποχής, που γενικά προέρχονταν από την ανώτερη κοινωνική τάξη, αντιμετώπισαν με σκεπτικισμό και εχθρότητα την εισήγηση του Semmelweis για γενική χρήση του μέτρου. Ήταν περίπου σαν να τους έλεγε ότι «Ξέρετε, οι γυναίκες πεθαίνουν επειδή τα χέρια σας είναι βρώμικα». Μια τέτοια προσβολή δεν μπορούσαν εύκολα να αποδεχθούν οι σοφές κεφαλές. Ο Semmelweis έχασε τη θέση του, έπαθε κατάθλιψη και πέθανε σε ψυχιατρείο σε ηλικία 47 ετών. Με θεολογική ορολογία, στο ‘συναξάρι’ της Ιατρικής κατατάσσεται μεταξύ των ‘ομολογητών αγίων’.

     Η μετέπειτα ανακάλυψη των μικροβίων και της σημασίας της απολύμανσης και των άσηπτων τεχνικών και των αντιβιοτικών και όλων των άλλων μέσων που διαθέτουμε σήμερα για την πρόληψη των λοιμώξεων δεν ακυρώνει την αξία και τη σημασία του πλυσίματος των χειρών ως πρώτης γραμμής αμυντικού μέσου για την παρεμπόδιση της διασποράς. Αν μέχρι τώρα το αγνοούσαμε ή το θεωρούσαμε ως υπερβολή και ψυχολογικό ‘καταναγκασμό’, σήμερα το ξαναβάζουμε στην καθημερινή μας ζωή. Ανάβουμε με τον τρόπο αυτό ένα μικρό ‘κεράκι’ στον Ignaz Semmelweis. Χιλιάδες ασθενείς, και βέβαια όχι μόνο νέες μητέρες, του χρωστούν τη ζωή τους.