Πρόοδος: είναι αναγκαία;

 Η τεχνολογική πρόοδος είναι κάτι για το οποίο καυχάται με κάθε τρόπο ο σύγχρονος άνθρωπος. Δεν χάνει ευκαιρία να εκθειάζει τα επιτεύγματά της, τα οποία έρχονται απανωτά, σε βαθμό που δεν προλαβαίνουμε να τα γνωρίσουμε και να τα αξιολογήσουμε. Πριν καλά-καλά ακούσουμε για το ένα έρχεται το επόμενο. Ίσως αυτή η σπουδή θα μπορούσε να είναι και το βασικό επιχείρημα εναντίον της.
     «Μα, είναι δυνατό να έχει μειονεκτήματα η πρόοδος;» θα ρωτήσει με απορία κάποιος. «Θα θέλαμε να ζούμε ακόμη στον Μεσαίωνα, ή ακόμη χειρότερα στην αρχαιότητα, χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα, τρεχούμενο νερό, συγκοινωνίες και τηλεπικοινωνίες άφθαστες σε άνεση και ταχύτητα, χωρίς την κάθε είδους ευκολία που μας έχει διαθέσει άφθονη η τεχνολογία;» Δεν νομίζω ότι θα δυσκολευόμασταν να συμφωνήσουμε μαζί του. Το ζητούμενο δεν είναι να γυρίσουμε πίσω εγκαταλείποντας ό,τι έχουμε δημιουργήσει για τη βελτίωση της καθημερινής ζωής. Η ένσταση αφορά κυρίως στον ρυθμό της προόδου, αλλά και στην επιλογή των εξελίξεων που θα ενσωματώσουμε στη ζωή μας. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν πολλά πράγματα που δεν μας χρειάζονται και μπορούμε να τα αποφύγουμε ολότελα. Ο απόστολος Παύλος θα έλεγε και σ’ αυτή την περίπτωση το «πάντα μοι ἔξεστιν, ἀλλ᾿ οὐ πάντα συμφέρει… ἀλλ᾿οὐκ ἐγὼ ἐξουσιασθήσομαι ὑπό τινος» [Α΄ Κορ. 6:12]: να μη γίνουμε δούλοι της προόδου. Όπως λέγεται στην ιατρική, η τεχνική δυνατότητα εκτέλεσης μιας πράξης δεν αποτελεί ένδειξη για να την κάνουμε (κάτι που δεν τηρείται πάντα με ακρίβεια). Το ίδιο ισχύει και σε κάθε άλλον τομέα.
     Η πρόοδος λοιπόν έχει και τις ‘σκιές’ της. Συνήθως τα αγαθά της οφείλονται καταρχήν στην έμπνευση, την περιέργεια και την επίμονη προσπάθεια κάποιων τεχνικών ή επιστημόνων, που μπορεί να εμφορούνται από καλές προθέσεις και ανιδιοτελή κίνητρα. Ωστόσο, η εργασία τους απαιτεί οικονομική στήριξη, και αυτή πολύ συχνά (για να μην πούμε πάντα) παρέχεται με την προοπτική της εμπορικής εκμετάλλευσης και του κέρδους. Οι χορηγοί τέτοιων προσπαθειών δεν αφήνουν ανεκμετάλλευτες τις ευκαιρίες: μόλις διαπιστώσουν ότι κάποιο εύρημα υπόσχεται κέρδος, σπεύδουν να το οικειοποιηθούν, να το εξαγοράσουν και να το ‘σερβίρουν’ στην αγορά με την ανάλογη προβολή και διαφήμιση, συχνά παραμερίζοντας τον αρχικό δημιουργό που άλλα μπορεί να σκεφτόταν για το πνευματικό του ‘παιδί’.
     Το φαινόμενο αυτό το βλέπουμε οπουδήποτε κι αν στρέψουμε τα μάτια μας στον κόσμο. Πολύ συχνά φέρει την ονομασία ‘αναβάθμιση’, και κλασικό παράδειγμά της αποτελούν οι ποικίλες ηλεκτρονικές μας συσκευές. Από υπολογιστές μέχρι κινητά τηλέφωνα και λειτουργικά συστήματα και προγράμματα και εφαρμογές, δεν περνάει μέρα που να μην ανακοινώνεται μια νέα έκδοση, ένα καινούργιο μοντέλο, μια εξελιγμένη μορφή, που αμέσως παραγκωνίζει, ακυρώνει, αχρηστεύει το προηγούμενο, έστω κι αν ακόμη δεν το είχαμε μάθει, έστω κι αν ήταν υπεραρκετό για τον σκοπό του. Και βέβαια οι εξελίξεις σπάνια προσφέρουν κάτι ριζικά καινούργιο και πραγματικά χρήσιμο: κατά κανόνα έχουν να κάνουν με το φαίνεσθαι, με την επιφάνεια (εξ ου και ο αγγλικός όρος facelift, που σημαίνει φτιασίδωμα, αισθητική ανόρθωση του προσώπου). Αλλά βέβαια αυτό μεταφράζεται σε πωλήσεις για τη βιομηχανία, που ποντάρει στην ανθρώπινη δίψα για προβολή και επίδειξη με δευτερεύοντα πράγματα, συνήθως σε βάρος της τσέπης μας, αφού το κάθε καινούργιο αποκτάται με ανάλογο κόστος. Πώς να φτάσουν τα λεφτά για τα απαραίτητα, όταν αναλίσκονται στις ‘αναβαθμίσεις’; Κι αν χρησιμοποιήσαμε την ψηφιακή τεχνολογία ως παράδειγμα, το ίδιο ισχύει και για οποιοδήποτε άλλο καταναλωτικό είδος.
     Υπάρχει θεραπεία για το πρόβλημα αυτό; Και βέβαια. Δεν εισηγούμαι να πετάξουμε το κινητό μας τηλέφωνο ούτε να σπάσουμε τον υπολογιστή μας, όπως έκαναν οι λουδίτες (Luddites) στην πρώτη βιομηχανική επανάσταση της Αγγλίας που κατέστρεφαν τις υφαντικές μηχανές (διότι τους έκλεβαν τη δουλειά). Ωστόσο, πριν προχωρήσουμε στην αγορά οποιουδήποτε νέου τεχνολογικού ή άλλου ‘αγαθού’, ας κάνουμε στον εαυτό μας δυο-τρεις απλές ερωτήσεις. Μου χρειάζεται στ’ αλήθεια; Προσθέτει κάτι ουσιαστικό σ’ αυτό που ήδη έχω;  Μπορώ να ζήσω χωρίς αυτό; Ας απαντήσουμε ειλικρινά, με το χέρι στην καρδιά, και ας ενεργήσουμε με γνώμονα τις απαντήσεις αυτές, και όχι τις εισηγήσεις της αγοράς και τη όποια δίψα μας για το καινούργιο. Εξάλλου, όπως λέει και η λαϊκή παροιμία, το περίσσιο χαλάει το ίσιο. Για να ξαναγυρίσουμε στον απόστολο Παύλο, και τηρουμένων των αναλογιών, «ἔχοντες διατροφὰς καὶ σκεπάσματα, τούτοις ἀρκεσθησόμεθα» [Α΄ Τιμ. 6:8].
     Αναφερθήκαμε παραπάνω και στον ρυθμό, την ταχύτητα της προόδου. Έχει κι αυτή τη σημασία της, και συνεπώς θα χρειασθεί να της αφιερώσουμε ένα ιδιαίτερο σημείωμα.