Ζωή και βιασύνη

     Είχαμε γράψει αρκετά για την πρόοδο, και υποσχεθήκαμε να συνεχίσουμε, εστιάζοντας στην ταχύτητα της προόδου. Ας προσπαθήσουμε να τη δούμε κι αυτή κατά το δυνατόν.

     Κάποτε ο ρυθμός της καθημερινής ζωής ήταν σχετικά αργός, τουλάχιστον σε σύγκριση με τις δικές μας σύγχρονες εμπειρίες. Στην προβιομηχανική εποχή η ζωή κυλούσε με κύριο ρυθμιστικό παράγοντα την εναλλαγή των εποχών, που γενικά ήταν αρκετά γνωστή και προβλέψιμη και δεν μπορούσε να ‘εκβιασθεί’, να πάει πιο γρήγορα. Υπήρχαν και πολλά απρόοπτα που άλλαζαν το πρόγραμμα των εργασιών, ανέβαλλαν ή καθυστερούσαν τα ταξίδια ή τις όποιες άλλες μετακινήσεις, που βέβαια ήταν πολύ λιγότερες (και μικρότερες σε απόσταση) από τις σημερινές. Κάποιος που ξεκινούσε να οδοιπορήσει από το μέρος Α στο Β ήξερε ότι μπορεί να φτάσει π.χ. σε δυο μέρες, αλλά μπορεί να χρειαζόταν και μία εβδομάδα αν ο καιρός δεν του επέτρεπε να συνεχίσει. Οι γεωργικές εργασίες εξαρτώνταν απόλυτα από τον καιρό και ρυθμίζονταν από αυτόν. Ακόμη και οι πολεμικές επιχειρήσεις και οι εκστρατείες είχαν σύμμαχο ή αντίπαλο τον καιρό: είναι γνωστές οι συνέπειες του Ρωσικού χειμώνα τόσο για την τύχη του Ναπολέοντα όσο και για τις στρατιές του Χίτλερ στον 2^ο Παγκόσμιο Πόλεμο.

    Όλα αυτά ακούγονται σχεδόν εξωπραγματικά από τον σύγχρονο άνθρωπο, που έχει καλλιεργηθεί με το δόγμα ‘Ο χρόνος είναι χρήμα’ και ζει με το μάτι στο ρολόι και το ημερολόγιο, κάνοντας μακρόπνοα σχέδια και δυσανασχετώντας αφόρητα αν κάτι απρόβλεπτο επιφέρει έστω και μικρές καθυστερήσεις ή αλλαγές στον προγραμματισμό του.  Οπωσδήποτε πολλά πράγματα γίνονται πιο αποδοτικά με τη συντόμευση κάποιων διαδικασιών. Αυτό όμως δεν είναι γενικός κανόνας, και μπορεί να αποβαίνει σε βάρος της ποιότητας όταν η ταχύτητα μεταφράζεται σε βιασύνη («Να προλάβουμε τις αγορές (ή τον ανταγωνισμό)!»). Εξάλλου, όταν τρέχει κανείς υπερβολικά π.χ. στους δρόμους δεν προλαβαίνει και τις στροφές, συχνά με τραγικά αποτελέσματα.    

     Η ταχύτητα στην εκτέλεση εργασιών αλλοιώνει και τις εμπειρίες μας από τον κόσμο. Όπως μαθαίναμε στην αρχαία ιστορία, οι πρόγονοί μας ταξίδευαν «κατ’ ἐμπορίαν καὶ θεωρίαν», δηλ. όχι μόνο για το εμπόριο αλλά και για να βλέπουν και να γνωρίζουν τόπους και ανθρώπους. Το ταξίδι δεν ήταν μόνο ο προορισμός (όπως γίνεται εν πολλοίς σήμερα) αλλά και η διαδρομή, με όλες τις χαρές, τις συγκινήσεις, τις δυσκολίες και τα ξαφνιάσματα που έκλεινε. Για να θυμηθούμε τον Καβάφη, το ταξίδι που χάρισε η «Ιθάκη» στον Οδυσσέα χαρακτηρίζεται «ωραίο» παρόλο που έκρυβε τόσες ταλαιπωρίες και κινδύνους.

     Η ταχύτητα δεν αναφέρεται μόνο στη διεκπεραίωση εργασιών, αλλά και στην εισαγωγή και αποδοχή νέων τεχνολογιών ή εξελίξεων, πριν ακόμη προλάβουμε να γνωρίσουμε τις προηγούμενες. Η δίψα των παραγωγών για περισσότερο κέρδος οδηγεί σε προώθηση προϊόντων με ημερομηνία λήξης, που πρακτικά ‘απαρχαιώνονται’ πριν καν ωριμάσουν: η εταιρεία παύει να τα υποστηρίζει, οι ‘εφαρμογές’ έχουν διαφορετικές απαιτήσεις (σε ισχύ, μνήμη, ταχύτητα κτλ.), η διαφήμιση ουσιαστικά απαξιώνει κάθε προηγούμενο για να αναδείξει το επόμενο, κι έτσι δημιουργείται ένας γενικευμένος ψυχολογικός εκβιασμός των καταναλωτών, που αισθάνονται υποχρεωμένοι να μη μείνουν πίσω στην ‘πρόοδο’ (και τι γίνεται, αλήθεια, με όλα τα τεχνολογικά σκουπίδια που συσσωρεύονται στα ράφια και τα ντουλάπια μας;).  

     Για να συσχετίσουμε την ταχύτητα με την πρόοδο, ας σκεφθούμε και μια ακόμη παράμετρο. Η σημερινή επιστήμη και τεχνολογία έχει επιτύχει τεράστιες εξελίξεις σε κάθε τομέα, ακόμη και σε πεδία που κάποτε θεωρούνταν ‘άβατα’ από δεοντολογικής απόψεως (π.χ. μεταμοσχεύσεις, έλεγχος γεννήσεων, ανθρώπινη αναπαραγωγή, γονιδιακές θεραπείες, κλωνοποίηση κτλ.). Ο ρυθμός με τον οποίο εισάγονται και καθιερώνονται οι εξελίξεις αυτές στην πράξη είναι τέτοιος που δεν επιτρέπει την εκ των προτέρων επαρκή θεώρηση των συνεπειών τους και των ηθικών προεκτάσεων της εφαρμογής τους. Έτσι, πρώτα παρουσιάζεται το καινούργιο και στη συνέχεια τίθενται τα βασικά αυτά ερωτήματα. Οι απαντήσεις που δίνονται συχνά υπαγορεύονται από οικονομικές ή κοινωνικές πιέσεις και απαιτήσεις και όχι από τους βασικούς κανόνες της δεοντολογίας. Με άλλα λόγια, στρώνουμε ηθικά ναρκοπέδια και προσπαθούμε στη συνέχεια να τα περάσουμε χωρίς να τα ξηλώσουμε.

     Οι αρχαίοι και πάλι είχαν εκφράσει την αντίρρησή τους προς τη βιασύνη με το γνωστό απόφθεγμα «Σπεῦδε βραδέως», όπου «σπεῦδε» δεν σήμαινε «τρέχα», αλλά μην αμελήσεις, δείξε σπουδή, φροντίδα. Ο μεγάλος χειρουργός Πωλ Μπραντ εξηγεί στο βιβλίο του για τον πόνο πώς η σταδιακή, πιο αργή αποκατάσταση κάποιων συγγενών ανωμαλιών των ποδιών σε βρέφη είχε καλύτερο αποτέλεσμα από την βίαια διόρθωσή τους, που οδηγούσε σε δυσκαμψία, αγκυλώσεις και μόνιμη παραμόρφωση και αναπηρία. Ο κανόνας που δίδασκε στους συνεργάτες του ήταν «Πιο αργά, πιο συνετά».

       Σήμερα έχουμε φθάσει να ταυτίζουμε τη ζωή με την ταχύτητα, να θεωρούμε την μετρημένη και πιο προσεκτική πορεία ως μειονέκτημα. Ωστόσο τελικά ο φρενήρης ρυθμός της σύγχρονης καθημερινότητας δεν προσθέτει, αλλά μάλλον αφαιρεί από την πραγματική ζωή. Ίσως κι εδώ αξίζει να σκεφθούμε τον στίχο του T.S. Eliot: «Πού είναι η Ζωή που χάσαμε ζώντας;»