Ο Eliot τον καιρό της πανδημίας

Ο χρόνος που έφυγε μας άφησε κληρονομιά τον κορωνοϊό και τις συνέπειές του. Κάτι σαν τις ανθρώπινες κληρονομιές, που συχνά αφήνουν στους κληρονόμους φορολογικές και άλλες επαχθείς υποχρεώσεις, από τις οποίες δυσκολεύονται πολύ να απαλλαγούν. Η αλλαγή του χρόνου δεν είναι μαγικό ραβδί που εξαφανίζει τα προβλήματα, κι έτσι αυτά θα συνεχίσουν να μας απασχολούν τόσο σε πρακτικό επίπεδο όσο και ως αφορμές για σκέψεις.
     Είναι γνωστοί οι στίχοι του ποιητή T.S. Eliot: «Πού είναι η σοφία που χάσαμε μέσα στη γνώση; Πού είναι η γνώση που χάσαμε μέσα στην πληροφορία;» Έχω γράψει αλλού αναλυτικά για τις τρεις έννοιες που αναφέρει ο ποιητής και για την εφαρμογή τους στον χώρο της ιατρικής εν γένει. Θα μας βοηθήσει, νομίζω, να τις εξειδικεύσουμε στη νόσο Covid-19. Ίσως έτσι δούμε λίγο πιο ισορροπημένα την όλη κατάσταση.
     Πληροφορία είναι μια σημειακή γνώση. Ένα μεμονωμένο περιστατικό, ένα εργαστηριακό εύρημα ή μια κλινική παρατήρηση, όσο αξιομνημόνευτα και περίεργα κι αν είναι, δεν αποτελούν από μόνα τους γνώση (ένα επόμενο περιστατικό μπορεί να είναι τελείως διαφορετικό, η παρατήρηση ή το εύρημα μπορεί να είναι τυχαία συμβάντα και να μη τα ξαναδεί κανείς). Ωστόσο καταγράφεται και αρχειοθετείται, για να δούμε αν μελλοντικά θα επαναληφθεί.
     Όταν μια πληροφορία ή ένα εύρημα επιβεβαιώνεται από διαφορετικές ανεξάρτητες πηγές και δείχνει να έχει μια αρκετά σταθερή και προβλέψιμη αξία, τότε γίνεται γνώση. Έτσι, μετά από εκατοντάδες ή χιλιάδες περιπτώσεις Covid ξέρουμε ποιο είναι το φάσμα των συμπτωμάτων της νόσου, πώς περίπου μπορεί να εξελιχθεί, ποιες είναι οι πιθανές συνέπειες και επιπλοκές. Ξέρουμε επίσης, σε βαθμό μεγαλύτερο απ’ ό,τι πριν μερικούς μήνες, πώς να διαχειρισθούμε τους ασθενείς σε κάθε φάση της νόσου. Αυτό είναι γνώση. Αν οι πληροφορίες είναι μεμονωμένα γράμματα ή λέξεις μιας γλώσσας, η γνώση είναι ένα κείμενο που οι λέξεις αυτές απαρτίζουν και που περιέχει ένα συγκεκριμένο νόημα. Προσοχή: η γνώση δεν είναι απλώς ένα άθροισμα πληροφοριών, όπως κι ένα λεξικό ιατρικών όρων δεν αποτελεί σύγγραμμα παθολογίας. Οι πληροφορίες πρέπει να συνδέονται μεταξύ τους και να σχηματίζουν ένα λογικό σύνολο.
     Η σοφία είναι ένα σκαλί παραπάνω. Είναι ο τρόπος με τον οποίο αξιοποιείς και εφαρμόζεις στην πράξη τη γνώση που απόκτησες, τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Η σοφία δεν είναι μόνο επιστημονική γνώση, αλλά και κρίση, που πηγάζει και επηρεάζεται από ευρύτερες και πολυδιάστατες θεωρήσεις, οικονομικές, ψυχολογικές, ηθικές, θεολογικές και, όχι λιγότερο σημαντικό, από την κοινή λογική. Έτσι, το τι είδους μέτρα θα λάβει κανείς για προστασία, για πρόληψη, για την εν γένει περιστολή της πανδημίας, απαιτεί κάτι παραπάνω από τη συσσωρευμένη γνώση. Επιπλέον, στο επίπεδο μιας πανδημίας η σοφία εκ των πραγμάτων δεν αποτελεί αποκλειστική ιδιότητα ή προνόμιο ενός μόνο ανθρώπου, αλλά είναι αναγκαστικά έκφραση συλλογικής σκέψης πολλών ειδικών.
     Πού βρισκόμαστε λοιπόν στην περίπτωση Covid; Ο κόσμος γύρω μας βρίθει από πληροφορίες κάθε λογής, ποικίλου βαθμού αξιοπιστίας. Μέσα από τον σωρό αυτό ο επιστημονικός κόσμος πρέπει να ξεχωρίσει αυτές που απαρτίζουν γνώση. Σε μια από τις ιστορίες του Σέρλοκ Χολμς ο πασίγνωστος ντετέκτιβ λέει στον γιατρό Γουώτσον: «Πάσχουμε από μια πληθώρα εικασιών, φαντασιών και υποθέσεων. Η δυσκολία έγκειται στο να ξεχωρίσουμε τα γεγονότα—τα απόλυτα, αναντίρρητα γεγονότα—από τις γαρνιτούρες των σχολιαστών και των δημοσιογράφων». Δυστυχώς οι πληροφορίες (με τη μορφή του ρεπορτάζ) είναι το ψωμοτύρι των δημοσιογράφων και προβάλλονται στο κοινό πριν φθάσουν στο επίπεδο της γνώσης. Και επειδή στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης όλοι έχουν γίνει δημοσιογράφοι, ο καθένας γράφει ό,τι θέλει.
     Είναι γνωστό ότι η μισή αλήθεια είναι μισό ψέμα. Ένα κλασικό ανέκδοτο από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου λέει ότι ο Κένεντι και ο Χρουστσώφ κάποτε έκαναν έναν φιλικό αγώνα δρόμου, και ο Κένεντι νίκησε. Την επόμενη μέρα η είδηση δημοσιεύθηκε στη Ρωσία ως εξής: «Στο περιθώριο της διάσκεψης κορυφής έγινε αγώνας δρόμου μεταξύ αρχηγών κρατών. Ο σύντροφος Γενικός Γραμματέας κατέλαβε τη δεύτερη θέση. Ο Αμερικανός πρόεδρος τερμάτισε προτελευταίος». Ως διατύπωση η είδηση είναι απόλυτα ακριβής, εφόσον βέβαια δεν αναφέρει πουθενά ότι έτρεξαν μόνο αυτοί οι δύο.
     Το ίδιο γίνεται και με τα δεδομένα της πανδημίας. Παρουσιάζοντας κανείς μόνο όσα τον συμφέρουν, ή ικανοποιούν τη δική του θεωρία συνωμοσίας, μπορεί να αποδείξει οτιδήποτε. Αυτό κάνουν οι διάφορες εφημερίδες, ιστοσελίδες, συνεντεύξεις κτλ., που καθεμία έχει τη δική της ‘ατζέντα’, όχι πάντα εμφανή και έντιμη. Έτσι το καθημερινό ‘μενού’ περιλαμβάνει πολλές μισές αλήθειες ή και σκόπιμα ψέματα, βασισμένα σε επιλεγμένες πληροφορίες και όχι σε γνώση. Αυτό βέβαια ούτε φανερώνει σοφία ούτε οδηγεί σ’ αυτήν. Ο ποιητής Eliot είχε και εξακολουθεί να έχει απόλυτο δίκαιο.