Η πενία της τέχνης

Αυτές τις μέρες γίνεται πολύς λόγος, μεταξύ άλλων, και για τον πολιτισμό και την τέχνη. Μη μου ζητήσετε ορισμό για την τελευταία: ακόμη το ψάχνει το πράγμα η επιστήμη, η φιλοσοφία, η ιστορία και όλοι οι συναφείς κλάδοι. Η παρούσα συζήτηση στρέφεται γύρω από το θέμα του εισοδήματος των καλλιτεχνών-δημιουργών, που έχει καταβαραθρωθεί (μαζί με άλλα πολλά) με την επέλευση της πανδημίας. Όχι πως για πολλούς απ’ αυτούς ήταν πολύ καλύτερο στην προ του ιού εποχή, αλλά τώρα πλέον το κλίμα δεν σηκώνει μεγάλες συναυλίες, παραστάσεις με πολύ κοινό, περιοδείες ανά την Ελλάδα, φεστιβάλ και άλλες προσοδοφόρες εκδηλώσεις. Σκούρα τα πράγματα.

     Στη συζήτηση μπορεί να δώσει κανείς διάφορες προεκτάσεις. Πρέπει ή δεν πρέπει το κράτος να επιδοτήσει τους καλλιτέχνες; Ποιοι θα δικαιούνται την όποια επιδότηση; Γνωστοί αρθρογράφοι (π.χ. ο Τ. Θεοδωρόπουλος της Καθημερινής) παίρνουν θέση στον διάλογο. Είναι όλοι οι καλλιτέχνες εξίσου… καλλιτέχνες; Θεωρείσαι καλλιτέχνης αν είσαι ήδη καταξιωμένος, αν είσαι γραμμένος σε κάποιο σωματείο ή ακόμη και όταν μόνο εσύ πιστεύεις στο ταλέντο σου; Θα πάρει επιδότηση ο τραγουδιστής, ο χορευτής, ο σκηνοθέτης, ο ηθοποιός και δεν θα την πάρει ο ζωγράφος, ο γλύπτης, ο χαράκτης; Κι αν την πάρει ένας άξιος απόγονος του Ρέμπραντ ή του Νικηφόρου Λύτρα, γιατί να τη στερήσουμε από τον ζωγράφο της γειτονιάς που φτιάχνει πορτρέτα για λίγα ευρώ ή ζωγραφίζει τοίχους και πεζοδρόμια; Θα βάλουμε εισοδηματικά, ποιοτικά ή στυλιστικά κριτήρια; Ποιος θα τα καθορίσει;

     Δεν θα δώσω απάντηση στο ερώτημα, που απασχολεί, εκτός από τους κάθε είδους δημιουργούς, και τους αρμόδιους υπουργούς. Κυνικά θα μπορούσε κανείς να ισχυρισθεί ότι τέχνη είναι κάτι που το κάνεις από μεράκι, και επομένως το αν θα αποφέρει έσοδα στον ‘μερακλή’ είναι δευτερεύον, και σίγουρα όχι υπόθεση του κράτους. Εδώ βέβαια θα πρέπει να εισαγάγει κανείς τις έννοιες του ερασιτέχνη και του επαγγελματία: ο πρώτος έχει την τέχνη σαν πάρεργο, σαν χόμπι, ο δεύτερος ζει (ή προσπαθεί να ζήσει) απ’ αυτήν. Κάτι ανάλογο με τον ερασιτέχνη και τον επαγγελματία αθλητή. Ωστόσο πρέπει να θυμηθούμε ότι ιστορικά η χρηματοδότηση της τέχνης ήταν υπόθεση είτε του κράτους (που την θεωρούσε ως μια μορφή παιδείας, π.χ. το θέατρο στην αρχαία Αθήνα) είτε διαφόρων χορηγών (τόσο στην αρχαιότητα όσο και σε μετέπειτα εποχές, μέχρι και σήμερα). Ας μη ξεχνούμε ότι χωρίς χορηγίες, είτε από παλάτια είτε από καθεδρικούς ναούς, δεν θα είχαμε Μπαχ, Βιβάλντι και Μοντεβέρντι, για να περιορισθώ σε κάποια πρόχειρα παραδείγματα. 

     Είχα διαβάσει παλιά ότι κάποιος μεγάλος του θεάτρου (δεν θυμούμαι λεπτομέρειες) ρώτησε νεαρό συνάδελφό του τι δουλειά κάνει. «Ηθοποιός», απάντησε εκείνος κάπως περήφανα. «Εντάξει, ηθοποιός. Αλλά τι δουλειά κάνεις; Από πού τρως ψωμί;» επέμεινε ο δάσκαλος, που γνώριζε την πραγματικότητα. Ο αρχαίος Θεόκριτος έλεγε ότι «πενία τέχνας κατεργάζεται» (διαφορετική η έννοια της τέχνης, που εδώ σημαίνει το τέχνασμα, το εφεύρημα). Με τα σημερινά δεδομένα (και όχι μόνο) θα μπορούσαμε να αντιστρέψουμε και να παραφράσουμε το ρητό και να πούμε ότι συνήθως η τέχνη… πενίαν απεργάζεται. Εκτός αν βρεθεί κάποια λύση.