Η λογική της δικαιοσύνης και ο παραλογισμός της (αυτο)θυσίας

Υπάρχουν δυο διαμετρικά αντίθετοι τρόποι για να δει κανείς τις σχέσεις μέσα σε ένα σύνολο ανθρώπων ή κοινωνιών. Από τη μια μεριά, ο κόσμος που ονομάζουμε γενικά ‘Δύση’ (υπό θεολογική και πολιτισμική έννοια) ρίχνει σχεδόν απόλυτο βάρος σε μια ορθολογικού τύπου ‘δικαιοσύνη’ όπου υπάρχουν ένοχοι και αθώοι (μαύρο-άσπρο), όπου κάθε παράπτωμα επισύρει την αντίστοιχη ποινή («κάποιος [γενικά άλλος] πρέπει να πληρώσει»). Αυτή η ‘δικαιοσύνη’ μπορεί να ικανοποιεί την τιμωρητική ή εκδικητική διάθεση του κοινωνικού συνόλου για ‘κάθαρση’, πολύ σπάνια όμως διορθώνει ή αποκαθιστά μια πιο υγιή κοινωνική ζωή (αν ήταν έτσι, οι δυτικές χώρες θα ήταν επίγειοι παράδεισοι). Αυτή η ‘δικαιοσύνη’ αναγνωρίζει και ποικίλα ‘δικαιώματα’, φυσικά ή ‘κατακτημένα’ (τίνι τρόπω;). Αυτή τη λογική ασπαζόμαστε εν πολλοίς κι εμείς οι Έλληνες (καθότι «ανήκομεν εις την Δύσιν»). Θεωρητικά βέβαια μόνο, διότι δεν μας πάει και πολύ στην κατά γράμμα εφαρμογή της!
Στον αντίποδα, η Ορθόδοξη Ανατολή έχει στους κόλπους της ανθρώπους σαν τον Άγιο Νεκτάριο, που ως καθηγητής στη Ριζάρειο Σχολή έλεγε στους οικότροφους μαθητές του: «Με λυπήσατε πολύ σήμερα, γι’ αυτό δεν θα φάω το βράδυ». Όχι «Για όσα κάνατε σήμερα θα μείνετε νηστικοί», αλλά «Θα νηστέψω εγώ για τις δικές σας αταξίες». Για το σφάλμα του πλησίον έχω κι εγώ ευθύνη, και δεν ωφελεί η ‘ποσόστωση’ (τόσο δικό μου, τόσο δικό του). Και για να θυμηθούμε κάτι σχετικό από τον μακαριστό Γέροντα Σωφρόνιο: «Η απόσταση από τον αδελφό μας αρχίζει από τη στιγμή που διεκδικούμε τα δικαιώματά μας» (δηλ. αυτοδικαιωνόμαστε, βάζουμε κάποιον άλλο στη θέση του ενόχου, ή ζητούμε διαφορετική [προνομιακή] μεταχείριση). Η θυσία του δικού μας ‘δικαιώματος’ (οποιασδήποτε μορφής) μπορεί να ηχεί παράδοξα στ’ αυτιά του ανθρώπου της εποχής μας, αλλά αποτελεί την ‘άλλη’ λογική, το αντίδοτο στον γενικό παραλογισμό.
Ποτέ δεν είναι αργά για να βάλουμε καινούργια αρχή πάνω σε μια τέτοια βάση: Αντί να ‘κατακτούμε δικαιώματα’, ας αρχίσουμε να τα αποποιούμαστε. Χωρίς αυτοδικαίωση, χωρίς διάθεση για κομπασμό ή υποκριτική ηθική ανωτερότητα. Ίσως τότε να δούμε τη ζωή αλλιώς.